Przepisy odnoszące się do oskarżyciela prywatnego, tj. art. 59-61, zostały zamieszczone w rozdziale 6 działu III Kodeksu postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 534 ze zm.; dalej: k.p.k.). Przedmiotem ww. przepisów jest pokrzywdzony jako oskarżyciel prywatny.

Polskie prawo przewiduje, że w procesie karnym status oskarżyciela posiłkowego nabywa się poprzez:

• poprawne wniesienie prywatnego aktu oskarżenia;
• przyłączenie się do toczącego się postępowania w czasie prawem przewidzianym;
• złożenie oświadczenia o podtrzymaniu oskarżenia w sytuacji, gdy prokurator, który wstąpił do postępowania, następnie odstąpił od oskarżenia;
• złożenie oświadczenia o wstąpieniu w prawa zmarłego oskarżyciela prywatnego (zob. Eichstaedt [w:] Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, red. D. Świecki, LEX/el. 2021, art. 59).

Oskarżyciel prywatny

Oskarżyciel prywatny

Zgodnie z art. 59 §1 k.p.k., pokrzywdzony może jako oskarżyciel prywatny wnosić i popierać oskarżenie o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego.

Wskazany przepis umożliwia pokrzywdzonemu pełnienie roli oskarżyciela prywatnego w procesie karnym, tj. bycia stroną czynną postępowania sądowego. Jak wynika z ww. §1, oskarżyciel prywatny do pokrzywdzony, który wnosi i popiera przed sądem prywatny akt oskarżenia w sprawie o przestępstwo prywatnoskargowe. W roli oskarżyciela prywatnego występuje pokrzywdzony, czyli osoba, która spełnia wymogi definicji legalnej z art. 49 k.p.k. lub osoba wykonująca prawa pokrzywdzonego na podstawie art. 51 §2 i 3 oraz art. 52 §1 k.p.k. Rozróżnienie to jest o tyle istotne, że determinuje możliwość złożenia skargi wzajemnej, która może zostać złożona tylko i wyłącznie przeciwko oskarżycielowi prywatnemu będącemu pokrzywdzonym (zob. H. Paluszkiewicz [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. II, red. K. Dudka, Warszawa 2020, art. 59, LEX).

Co oznacza „wniesienie oskarżenia”? Rozumiemy przez to złożenie w sądzie aktu oskarżenia albo złożenie ustnej lub pisemnej skargi do Policji.

W art. 59 §2 k.p.k. jest mowa o tym, że inny pokrzywdzony tym samym czynem może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej przyłączyć się do toczącego się postępowania. To „przyłączenie się” innego pokrzywdzonego ma ten skutek, że pokrzywdzony ten staje się oskarżycielem prywatnym w postępowaniu, które się już toczy, a po stronie czynnej zachodzi – od momentu przyłączenia się – współuczestnictwo procesowe. Pokrzywdzony, który przyłączył się do postępowania, uzyskuje status oskarżyciela prywatnego równorzędnego z tym pokrzywdzonym, który pierwszy wniósł oskarżenie. Ponadto, wszyscy oskarżyciele prywatni mają w tym postępowaniu takie same uprawnienia i mogą zająć oddzielne, niezależne od siebie stanowiska procesowe (zob. H. Paluszkiewicz [w:] Kodeks postępowania karnego…, art. 59, LEX). Oświadczenie woli o przyłączeniu może zostać dokonane w formie pisemnej albo ustnie do protokołu i nie jest objęte przymusem adwokacko-radcowskim.

Oświadczenie, o którym mowa w ww. §2, powinno zostać złożone w terminie oznaczonym we wskazanym przepisie, a ponadto w terminach materialnoprawnych, które odnoszą się do przedawnienia przestępstw prywatnoskargowych, czyli w ciągu roku od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy, nie później niż w ciągu 3 lat od czasu jego popełnienia (art. 101 §2 k.k.), ale także i po tych terminach aż do momentu ustania karalności (art. 102 k.k.).

W sytuacji, gdy jeden z oskarżycieli prywatnych odstąpi od oskarżenia, pozostali oskarżyciele prywatni zachowują swój status, a proces pozostaje dalej w toku.

Przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego

Wniesienie prywatnego aktu oskarżenia oraz jego popieranie dotyczy wyłącznie przestępstw, które są ścigane z oskarżenia prywatnego. Przestępstwa prywatnoskargowe, czyli ścigane z oskarżenia prywatnego, występujące w Kodeksie karnym (dalej: k.k.), to:

• lekki uszczerbek na zdrowiu, jeśli pokrzywdzonym nie jest osoba najbliższa lub osoba najbliższa zamieszkująca wspólnie ze sprawcą (art. 157 §2 k.k.),
• nieumyślny lekki uszczerbek na zdrowiu, jeśli pokrzywdzonym nie jest osoba najbliższa lub osoba najbliższa zamieszkująca wspólnie ze sprawcą (art. 157 §3 k.k.),
• zniesławienie (art. 212 k.k.),
• zniewaga (art. 216 k.k.),
• naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 k.k.).

Wskazane przestępstwa ingerują w indywidualne dobra osobiste, jakimi są: godność, dobre imię, integralność fizyczna. Oprócz ww. przestępstwa istnieją także przestępstwa prywatnoskargowe, które, mimo że pozostają przestępstwami prywatnoskargowymi, są ścigane z urzędu, niezależnie od woli pokrzywdzonego. Przykładem takich przestępstw są przestępstwa prywatnoskargowe o charakterze chuligańskim rozpoznawane w trybie przyspieszonym – art. 517b §2 k.p.k. oraz przestępstwa prywatnoskargowe objęte ściganiem przez prokuratora z powodu interesu społecznego w ściganiu tych przestępstw – art. 60 §1 k.p.k. (zob. H. Paluszkiewicz [w:] Kodeks postępowania karnego…, art. 59, LEX).

Jak wynika z orzecznictwa, „Bezspornym jest, że każda osoba czująca się pokrzywdzona zniesławiającymi wypowiedziami pod swoim adresem ma prawo wystąpić z aktem oskarżenia w postępowaniu prywatnoskargowym” (postanowienie SN z dnia 02.08.2002 r., sygn. IV KKN 566/98).

Jednakże, co należy wyraźnie podkreślić, „Zasada jedności czynu wyłącza proceduralną możliwość zarówno jednoczesnego toku kilku postępowań o ten sam czyn jak i ponowne osądzenie tego samego czynu również w trybie prywatno-skargowym. Jeżeli jedną wypowiedzią sprawcy dwie lub więcej osób zostało zniesławionych (znieważonych), a konstrukcja tego zniesławienia jest niepodzielna, to osądzenie czynu na skutek skargi jednego z pokrzywdzonych zamyka proces dla innych (art. 17 §1 pkt 1 k.p.k.), skoro na czas nie przyłączyli się do oskarżenia (art. 59 §2 k.p.k.)” (wyrok SO w Tarnowie z dnia 08.05.2008 r., sygn. II Ka 157/08).

Objęcie czynu ściganego z oskarżenia prywatnego przez prokuratora

Przepis art. 60 k.p.k. odnosi się do objęcia czynu ściganego z oskarżenia prywatnego przez prokuratora – ingerencji prokuratora w sprawę ściganą z oskarżenia prywatnego. Przepis ten stanowi wyłom w ściganiu przestępstwa prywatnoskargowych przez pokrzywdzonego, będącego oskarżycielem prywatnym (zob. H. Paluszkiewicz [w:] Kodeks postępowania karnego…, art. 60, LEX).

Zgodnie z art. 60 k.p.k., w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego prokurator wszczyna postępowanie albo wstępuje do postępowania już wszczętego, jeżeli wymaga tego interes społeczny (§1). Postępowanie toczy się wówczas z urzędu, a pokrzywdzony, który przedtem wniósł oskarżenie prywatne, korzysta z praw oskarżyciela posiłkowego. Do pokrzywdzonego, który przedtem nie wniósł oskarżenia prywatnego, stosuje się art. 54, 55 § 3 i art. 58 k.p.k. (§2).

Jeżeli prokurator, który wstąpił do postępowania, odstąpił potem od oskarżenia, pokrzywdzony powraca w dalszym postępowaniu do praw oskarżyciela prywatnego (§3). Złożenie oświadczenia o odstąpieniu może być złożone w formie pisemnej lub ustnej do protokołu.

Pokrzywdzony, który nie wniósł oskarżenia, może w terminie zawitym 14 dni od daty powiadomienia go o odstąpieniu prokuratora od oskarżenia złożyć akt oskarżenia lub oświadczenie, że podtrzymuje oskarżenie jako prywatne, a jeżeli takiego oświadczenia nie złoży, sąd lub referendarz sądowy umarza postępowanie (§4).

Ingerencja prokuratora może nastąpić na każdym etapie postępowania aż do jego prawomocnego zakończenia. Czynność może zostać dokonana albo w formie pisemnego oświadczenia o wstąpieniu do postępowania prywatnoskargowego albo w formie ustnej do protokołu rozprawy albo też poprzez inną czynność, z której w sposób jednoznaczny wynika wola prokuratora wstąpienia do postępowania (zob. H. Paluszkiewicz [w:] Kodeks postępowania karnego…, art. 60, LEX).

Jak wynika z orzecznictwa, „W przypadku przestępstw prywatno-skargowych (…), prokurator, kierując się legitymacją procesową wynikającą z treści art. 60 § 1 k.p.k., władny jest wszcząć postępowanie z urzędu, w każdej sprawie, jeżeli wymaga tego interes społeczny, co jednakże stanowiąc suwerenną decyzję tego organu nie podlega kontroli sądu (…)” (wyrok SA w Białymstoku z dnia 24.01.2002r., sygn. II AKa 350/01).

Oskarżyciel prywatny – Śmierć

Śmierć oskarżyciela prywatnego powoduje obligatoryjne zawieszenie toczącego się postępowania, tzn. zawieszenie postępowania następuje z mocy ustawy (zob. K. Eichstaedt [w:] Kodeks postępowania karnego…, art. 61).

W razie śmierci oskarżyciela prywatnego postępowanie zawiesza się, a osoby najbliższe lub osoby pozostające na utrzymaniu zmarłego mogą wstąpić w jego prawa. Postanowienie o zawieszeniu postępowania może wydać także referendarz sądowy (art. 61 §1 k.p.k.).

Co w sytuacji, jeżeli osoba uprawniona nie wstąpi w prawa zmarłego? Jeżeli w terminie zawitym 3 miesięcy od dnia śmierci oskarżyciela prywatnego osoba uprawniona nie wstąpi w prawa zmarłego, sąd lub referendarz sądowy umarza postępowanie (art. 61 §2 k.p.k.).

Co istotne, każda z osób wskazanych w ww. §1 ma prawo do wykonywania praw zmarłego pokrzywdzonego. Wstąpienie jednej z tych osób nie wyłącza możliwości działania innych, legitymowanych do tego osób (zob. K. Eichstaedt [w:] Kodeks postępowania karnego…, art. 61).