Przestępstwo zniesławienia (art. 212 kk)

Zgodnie z art. 212 § 1 KK, „Kto pomawia inną osobę, grupę osób, instytucję, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności, podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności”. Przedmiotem ochrony w przypadku przepisów art. 212 KK jest cześć, potocznie określana jako szacunek, poważanie czy uznanie. Cześć w znaczeniu zewnętrznym (przedmiotowym) jest to wartość, jaką dana osoba posiada w pojęciu innych ludzi – mamy tu zatem do czynienia ze znaczeniem społecznym człowieka. Z kolei cześć w znaczeniu wewnętrznym (podmiotowym) jest poczuciem godności osobistej danego człowieka, czyli wewnętrzną wartością osoby (zob. M. Mozgawa, Komentarz do art. 212 Kodeksu karnego, LEX 2020).

Przedmiot ochrony

Z orzecznictwa SN wynika, że „przedmiotem ochrony przepisu art. 212 § 1 KK jest cześć i godność osoby pomawianej o postępowanie lub właściwości, które są sprzeczne z prawem, z zasadami etyki, w tym etyki zawodowej, oraz np. o brak kompetencji lub zdolności do wykonywania danego zawodu. Wartość w postaci omówionego przedmiotu ochrony pozostawać oczywiście powinna w równowadze z koniecznością ochrony innych wartości, to jest prawa do swobody wypowiedzi, prawa do krytyki oraz możliwości działania różnych organów, których zadaniem jest między innymi ocena przydatności do wykonywania zawodu, w postaci weryfikacji kompetencji i zdolności oraz ocena kwalifikacji etycznych niezbędnych do zajmowania określonych stanowisk, wykonywania różnych zawodów lub prowadzenia określonego rodzaju działalności. (…) Prawo do „krytyki” nie może być utożsamiane z prawem do „zniesławiania”, a krytyczne oceny powinny być wyrażane w odpowiedniej formie, zwłaszcza gdy nie są wyrażane w sposób spontaniczny lub w toku szybkiej wymiany słów, a w sposób zaplanowany i przemyślany. Tak bowiem, jak każdy człowiek ma prawo do wolności wyrażania opinii, tak również każdy człowiek ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, a prawo do wolności wyrażania opinii zasadnie może podlegać ograniczeniom ze względu m.in. na ochronę dobrego imienia i praw innych osób” (SN z dnia 17.03.2015r., sygn. V KK 301/14).

Kto może zostać pomówiony

Zgodnie z treścią ww. przepisu, pomawianymi mogą być: osoba fizyczna, grupa osób, instytucja, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej. W odniesieniu do osoby fizycznej – pomawianym może być każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci. Pomawianym nie może być sam sprawca, bowiem nie stanowi zniesławienia pomawianie samego siebie. W przypadku zaś osoby zmarłej nie ma przestępstwa zniesławienia – w takim przypadku mamy do czynienia z ochroną pamięci osoby zmarłej. Osoby najbliższe mogą wówczas wystąpić z roszczeniem o ochronę dóbr osobistych na podstawie art. 23-24 KC. Natomiast do znieważenia zwłok odnosi się art. 262 KK (zob. M. Mozgawa, Komentarz do art. 212 Kodeksu karnego, LEX 2020). Pojęcie „grupy osób”, użyte w ww. przepisie, „oznacza zespół ludzi połączonych – choćby czasowo – wspólnym celem, interesem, właściwościami lub inną wyodrębnioną więzią” (SN z dnia 18.09.1982r., sygn. VI KZP 10/82). Więź ta może mieć charakter trwały (np. członkowie rodziny), czasowy (np. osoby wchodzące w skład komisji egzaminacyjnej), oraz przypadkowy (np. grupa osób jadących wspólnie na wycieczkę). Przez „instytucję” należy rozumieć zespół osób, które realizują określone cele. Z kolei pojęcie „osoby prawnej” i „jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej” zostało uregulowane w art. 33-33(1) KC (zob. M. Mozgawa, Komentarz do art. 212 Kodeksu karnego, LEX 2020).

W jaki sposób może zostać dokonane pomówienie

Pomówienie może być dokonane nie tylko ustnie, ale również pisemnie czy za pomocą druku, rysunku, gestu, mimiki, za pośrednictwem telefonu czy Internetu. Jak wskazał SN w wyroku z dnia 20.11.1933 r., sygn. III K 1037/33, nadal aktualnym, „Pomówienie […] może być wyrażone w jakikolwiek sposób, zdolny do uzewnętrznienia myśli sprawcy i przelania ich w świadomość innych osób. Może nastąpić zatem nie tylko ustnie, ale także pismem, drukiem, wizerunkiem lub karykaturą, może uzewnętrznić się gestem (np. znaczące oklaskiwanie mówcy, w chwili, gdy ten podnosi hańbiący zarzut przeciw innej osobie), lub mimiką (np. ironiczny grymas, gdy ktoś mówi o nieskazitelnej uczciwości innej osoby)„.

Jak słusznie wskazał SA w Warszawie „Ze względu na to, że zniesławienie godzi w opinię innych o danej osobie, podrywa ich zaufanie do niej, poniża ją w ich oczach, nie dojdzie do zniesławienia przez wypowiedź, której odbiorcą jest jedynie ta osoba. Aby nastąpiło zniesławienie, wypowiedź zawierająca treści naruszające cześć musi dotrzeć jeszcze do bodaj jednej innej osoby” (wyrok SA w Warszawie z dnia 26.02.2018r., sygn. VI ACa 1576/16).

Do czego odnosi się pomówienie

Pomówienie powinno odnosić się do postępowania (np. popełnienie przestępstwa) lub właściwości (np. alkoholizm, choroba psychiczna), które mogą poniżyć dany podmiot w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności. Może nastąpić poprzez podanie pewnych informacji (w postaci podejrzenia lub pogłoski) bądź w postaci skonkretyzowanego zarzutu (zob. M. Mozgawa, Komentarz do art. 212 Kodeksu karnego, LEX 2020). „Przepis art. 212 KK nie wymaga dla przestępstwa zniesławienia szczególnego zabarwienia, ostrości czy dobitności wypowiedzi, lecz jedynie, by owa wypowiedź narażała pomówionego na utratę zaufania niezbędnego dla prowadzonej przez niego działalności” (SN z dnia 09.05.2013r., sygn. IV KK 403/12).

Pomówienie za pośrednictwem środków masowego przekazu

Kwalifikowana postać zniesławienia została uregulowana w art. 212 § 2 KK, zgodnie z którym „Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w § 1 za pomocą środków masowego komunikowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku”. Chodzi tutaj o wszelkie ogólnodostępne środki, takie jak np. prasa, radio, telewizja czy Internet. „W określeniu «środki masowego komunikowania» chodzi nie o masową dostępność samego środka, lecz o masową dostępność informacji przekazywanych za jego pomocą” (SN z dnia 07.11.2014r., sygn. V KK 231/14).

Nawiązka na rzecz pokrzywdzonego

Zniesławienie jest powszechnym przestępstwem formalnym i umyślnym. Jego ścianie odbywa się z oskarżenia prywatnego (art. 212 § 4 KK). W razie skazania za przestępstwo określone w §1 (typ podstawowy) lub §2 (typ kwalifikowany) sąd może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, Polskiego Czerwonego Krzyża albo na inny cel społeczny wskazany przez pokrzywdzonego. Nawiązkę orzeka się w wysokości do 100.000 zł, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 48 KK).

Prawdziwość zarzutu jest warunkiem działania w ramach kontratypu – tak orzekł SN w wyroku z dnia 25.01.2017r., sygn. II KK 336/16, wskazując: „W świetle art. 213 KK w każdym przypadku nie ulega wyłączeniu bezprawność zarzutów nieprawdziwych. Pierwszą przesłanką, która znosi przestępczy charakter pomówienia, jest bowiem prawdziwość zarzutu, co oznacza zgodność jego treści z rzeczywistością”.