Pokrzywdzony w postępowaniu karnym

Przepisy odnoszące się do pokrzywdzonego, tj. art. 49-52a, zostały zamieszczone w rozdziale 4 działu III Kodeksu postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 534 ze zm.; dalej: k.p.k.). Przepisy te określają definicję pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, termin na złożenie przez niego wniosku, reprezentację pokrzywdzonego w procesie oraz odnoszą się do zakazu kumulacji ról procesowych.

Pokrzywdzony – definicja

Zgodnie z art. 49 k.p.k., pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo (§1).

Pokrzywdzonym może być także niemająca osobowości prawnej: instytucja państwowa lub samorządowa, jak również inna jednostka organizacyjna, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną (§2). Wskazuje się, że instytucją państwową lub samorządową w rozumieniu tego przepisu jest zakład o publicznym charakterze, który jest samodzielną, legalną i trwałą strukturą oraz zajmuje się określoną kategorią spraw. Z kolei instytucja państwowa to także urzędy lub podobne struktury państwowe, które wykonują zadania publiczne, takie jak np. Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego czy Narodowy Bank Polski (zob. H. Paluszkiewicz [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. II, red. K. Dudka, Warszawa 2020, art. 49, LEX).

Ponadto, za pokrzywdzonego uważa się zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia (§3).

W sprawach o przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, o których mowa w art. 218-221 oraz w art. 225 §2 Kodeksu karnego, organy Państwowej Inspekcji Pracy mogą wykonywać prawa pokrzywdzonego, jeżeli w zakresie swego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania (§3a). W sprawach o przestępstwa, którymi wyrządzono szkodę w mieniu instytucji lub jednostki organizacyjnej, o której mowa w §2, jeżeli nie działa organ pokrzywdzonej instytucji lub jednostki organizacyjnej, prawa pokrzywdzonego mogą wykonywać organy kontroli państwowej, które w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania (§4). Zatem organy kontroli państwowej nie są pokrzywdzonymi, nie działają także w imieniu własnym, lecz w interesie pokrzywdzonych instytucji. Ich uprawnienia w tym zakresie wynikają z braku aktywności procesowej instytucji pokrzywdzonej (zob. H. Paluszkiewicz [w:] Kodeks postępowania karnego…, art. 49, LEX).

Definicja legalna pokrzywdzonego, zawarta w §1, wskazuje na trzy elementy, który są istotne dla uznania danego podmiotu za pokrzywdzonego w postępowaniu karnym:

• pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub osoba prawna;
• ma miejsce naruszenie lub zagrożenie dobra prawnego tejże osoby fizycznej lub prawnej;
• naruszenie lub zagrożenie dobra prawnego ma charakter bezpośredni.

Pokrzywdzony w postępowaniu karnym – podmiotowość prawna

Przy ustaleniu pierwszego z ww. elementów, tj. podmiotowości, należy odnieść się do przepisów prawa cywilnego, które regulują kwestię zdolności prawnej osoby fizycznej, jak również kwestię podmiotowości prawnej jednostki organizacyjnej (zob. H. Paluszkiewicz [w:] Kodeks postępowania karnego…, art. 49, LEX).

Zgodnie z przepisem art. 8 Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.), pojęcie osoby fizycznej jest związane ze zdolnością prawną. Jak wynika z art. 8 §1 k.c., każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto stanowisko, iż pojęcie osoby fizycznej, które zostało użyte w art. 49 §1 k.p.k., powinno być rozumiane identycznie jak na gruncie prawa cywilnego (zob. postanowienie SN z dnia 26.03.2009 r., sygn. I KZP 2/09). W związku z tym istotna jest kwestia nasciturusa, czyli dziecka poczętego, ale jeszcze nienarodzonego.

Jak wynika z orzecznictwa, „Co do zdolności prawnej nasciturusa pojawiało się wiele koncepcji. Największą grupę zwolenników posiada koncepcja swoistej zdolności prawnej nasciturusa przysługującej mu pod warunkiem zawieszającym. Zgodnie z tym poglądem prawa podmiotowe przed narodzeniem dziecka nie istnieją jeszcze, zatem nie mogą być wykonywane. Dopiero po urodzeniu się żywego dziecka, spełnia się warunek ustawowy. Wówczas, gdy nasciturus staje się dzieckiem narodzonym uzyskuje pełną zdolność prawną, zarazem powstają jego prawa. Możemy zatem mówić o warunkowej zdolności prawnej nasciturusa. O nabyciu zdolności prawnej przez osobę fizyczną można mówić jedynie w przypadku urodzenia się dziecka żywego. Urodzenie się dziecka żywego stanowi warunek prawny przyjęcia zdolności prawnej. O zdolności prawnej dziecka urodzonego jako martwe nie może być mowy” (wyrok SA w Rzeszowie z dnia 03.02.2011 r., sygn. I ACa 434/10). Ze wskazanego wyroku wynika, iż skoro nasciturus nie jest w rozumieniu Kodeksu cywilnego osobą fizyczną, ponieważ pojęcie to odnosi się tylko do życia narodzonego, to także na gruncie przepisu art. 49 §1 k.p.k. dziecko poczęte nie może być uznane za osobę fizyczną.

Jeżeli wątpliwości co do wieku pokrzywdzonego nie da się usunąć, a zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że jest on małoletni, stosuje się do niego przepisy niniejszego kodeksu dotyczące małoletnich pokrzywdzonych (art. 49b k.p.k.).

Definicja osoby prawnej wynika z art. 33 k.c. Zgodnie z treścią tego przepisu, osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną.

Z ugruntowanego w piśmiennictwie poglądu wprost wynika, że zdolność karnoprocesową posiada każdy podmiot – osoba fizyczna, osoba prawna, jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej – którego rolę lub funkcję przewiduje prawo karne procesowe. Ponadto, z tego prawa wynikają dla danego podmiotu odpowiednie obowiązki i uprawnienia oraz związane z nimi ciężary procesowe (zob. H. Paluszkiewicz [w:] Kodeks postępowania karnego…, art. 49, LEX).

Pokrzywdzony – naruszenie lub zagrożenie dobra prawnego

Naruszenie lub zagrożenie dobra prawnego osoby fizycznej lub prawnej jest kolejnym elementem, który definiuje pokrzywdzonego. Jak wynika z przepisu, chodzi tutaj o dobro, które jest chronione prawem. Oznacza to, że ustawa w art. 49 §1 k.p.k. odnosi się do przepisów prawa materialnego, które wskazuje, jakie dobra podlegają ochronie prawa karnego (zob. H. Paluszkiewicz [w:] Kodeks postępowania karnego…, art. 49, LEX).

Naruszenie lub zagrożenie, o którym mowa powyżej, musi nastąpić wskutek działania albo zaniechania sprawcy przestępstwa. Co więcej, naruszenie lub zagrożenie musi być bezpośrednie. Jak wynika z orzecznictwa, „pokrzywdzonym w rozumieniu karno-procesowym może być jedynie ten, kogo przestępstwo dotyka bezpośrednio, naruszając jego dobro prawne, chronione przez obrażony przez sprawcę przepis, lub zagrażając w ten sposób temu dobru” (postanowienie SN z dnia 27.03.2019 r., sygn. II KO 18/19).

Do kwestii przyznania statusu pokrzywdzonego Sąd Najwyższy odniósł się także w postanowieniu z dnia 30.09.2013 r., sygn. IV KK 209/13: „Krąg pokrzywdzonych w rozumieniu art. 49 § 1 k.p.k. ograniczony jest zespołem znamion czynu będącego przedmiotem postępowania oraz czynów współukaranych, co skutkuje koniecznością ustalenia naruszenia normy karnej, określenia przedmiotu i zakresu tej normy oraz poszukiwaniem związku pomiędzy znamionami czynu a zagrożeniem dobra prawnego konkretnego podmiotu. (…) Warunkiem przyznania, zgodnie z art. 49 § 1 k.p.k., statusu pokrzywdzonego danej osobie jest to, by jej dobro prawne zostało naruszone lub zagrożone w sposób bezpośredni, a więc taki, w którym pomiędzy czynem zawierającym znamiona przestępstwa a naruszonym lub zagrożonym dobrem danego podmiotu nie ma ogniw pośrednich”.

Ustawa przewiduje dwa wyjątki od wymogów zachowania zasady bezpośredniości naruszenia (czy też zagrożenia) dobra prawnego. Pierwszy wyjątek wynika z §3 omawianego art. 49 k.p.k., zgodnie z którym za pokrzywdzonego uważa się zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia. Drugi wyjątek wynika z §3a ww. przepisu i dotyczy Państwowej Inspekcji Pracy. Zgodnie z brzmieniem wskazanej normy prawnej, w sprawach o przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, o których mowa w art. 218-221 oraz w art. 225 §2 Kodeksu karnego, organy Państwowej Inspekcji Pracy mogą wykonywać prawa pokrzywdzonego, jeżeli w zakresie swego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania.

Termin do złożenia wniosku

Pokrzywdzony, a także prokurator, może aż do zamknięcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złożyć wniosek, o którym mowa w art. 46 §1 Kodeksu karnego (art. 49a k.p.k.). Wskazany wniosek to wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.

Jak wynika z orzecznictwa, „Wniosek o nałożenie zobowiązania do naprawienia szkody z art. 46 § 1 k.k., można złożyć do zakończenia pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego na rozprawie głównej (art. 49a k.p.k.). (…). Termin ten ma charakter prekluzyjny, jest więc nieprzywracalny. Norma wyrażona w art. 49a k.p.k. ma charakter gwarancyjny. Przekroczenie tego terminu nie daje pokrzywdzonemu legitymacji do ubiegania się o zasądzenie odszkodowania, o jakim mowa w art. 46 § 1 k.k., mimo spełnienia przesłanek materialnoprawnych” (wyrok SA w Krakowie z dnia 28.12.2012 r., sygn. II AKa 240/12).

Przedmiotowy wniosek o orzeczenie środka karnego obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody mogą złożyć:

• pokrzywdzony i podmioty wykonujące prawa pokrzywdzonego (art. 49 §1-4 k.p.k.),
• prokurator (art. 49a k.p.k.) i zastępcy procesowi pokrzywdzonego,
• w wypadku śmierci pokrzywdzonego (art. 52 §1 k.p.k.) osoby najbliższe dochodzące przysługujących im roszczeń określonych w przepisach art. 446 §1 i 3 k.c. oraz w art. 445 §3 pierwsza część zdania k.c. (zob. postanowienie SN z dnia 28.04.2008 r., sygn. I KZP 6/08).

Podkreśla się, że brak jest przeciwskazań do tego, aby ww. wniosek złożyli niezależnie od siebie zarówno prokurator, jak i pokrzywdzony (zob. K. Eichstaedt [w:] Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, red. D. Świecki, LEX/el. 2021, art. 49(a), LEX).

Zakaz kumulacji ról procesowych

Zakaz kumulacji ról procesowych wynika z przepisu art. 50 k.p.k. Zgodnie ze wskazaną normą prawną, w postępowaniu sądowym z uprawnień pokrzywdzonego określonych w art. 53 nie może korzystać osoba występująca w tej samej sprawie w charakterze oskarżonego, z wyjątkiem przewidzianym w art. 497 i art. 498 §3 k.p.k. Wskazane wyjątki dotyczą oskarżenia wzajemnego w sprawach prywatnoskargowych (art. 497 k.p.k.) oraz objęcia przez prokuratora ściganiem z urzędu obu oskarżeń wzajemnych (art. 498 §3 k.p.k.).

Przykładowo, z kumulacją ról procesowych możemy mieć styczność w razie spowodowania wypadku komunikacyjnego, gdy pokrzywdzony może być także uznany za sprawcę naruszenia zasad bezpieczeństwa w ruchu drogowym. Jest to tzw. przyczynienie się pokrzywdzonego do spowodowania wypadku komunikacyjnego (zob. K. Eichstaedt [w:] Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, red. D. Świecki, LEX/el. 2021, art. 50, LEX).

Reprezentacja pokrzywdzonego w postepowaniu karnym

Kwestia reprezentacji pokrzywdzonego została uregulowana w art. 51 k.p.k. W przepisie tym, w §1-§3, zawarto trzy zasady:

1. Za pokrzywdzonego, który nie jest osobą fizyczną, czynności procesowych dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu.
2. Jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje.
3. Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia, jego prawa może wykonywać osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje.

Śmierć pokrzywdzonego

Zgodnie z art. 52 k.p.k., w razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe lub osoby pozostające na jego utrzymaniu, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia – prokurator, działając z urzędu (§1). W przypadku gdy organ prowadzący postępowanie dysponuje informacjami o osobach najbliższych dla pokrzywdzonego lub osobach pozostających na jego utrzymaniu, poucza o przysługujących uprawnieniach co najmniej jedną z nich (§2).