Oskarżyciel posiłkowy
Przepisy odnoszące się do oskarżyciela posiłkowego, tj. art. 53-58, zostały zamieszczone w rozdziale 5 działu III Kodeksu postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 534 ze zm.; dalej: k.p.k.). Przedmiotem ww. przepisów jest pokrzywdzony jako oskarżyciel posiłkowy, uboczny oskarżyciel posiłkowy oraz subsydiarny oskarżyciel posiłkowy.
Wpłynięcie aktu oskarżenia do sądu ma ten skutek, iż pokrzywdzony automatycznie traci status strony – pokrzywdzonego. Dalej może działać tylko i wyłącznie w zakresie, w jakim przewidują to przepisy postępowania (np. art. 341 §1 k.p.k.). Dalsze jego czynne uczestnictwo w procesie oraz korzystanie przez niego z praw strony jest uzależnione od uzyskania statusu oskarżyciela posiłkowego, co wymaga podjęcia inicjatywy przez samego pokrzywdzonego lub przez działającego w jego imieniu pełnomocnika (zob. wyrok SA we Wrocławiu z dnia 19.07.2017 r., sygn. II AKa 171/17 oraz K. Eichstaedt [w:] Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, red. D. Świecki, LEX/el. 2021, art. 53).
Oskarżyciel posiłkowy
Oskarżyciel posiłkowy to pokrzywdzony, który w sprawie o przestępstwo ścigane z urzędu występuje z oskarżeniem obok prokuratora albo w sytuacjach określonych przez prawo także zamiast niego (zob. K. Eichstaedt [w:] Kodeks postępowania karnego…, art. 53).
Literatura wyróżnia następujących oskarżycieli posiłkowych:
- oskarżyciel subsydiarny – podejmuje on działalność wtedy, gdy oskarżyciel publiczny nie realizuje funkcji ścigania. Działa zamiast oskarżyciela publicznego;
- oskarżyciel uboczny – dołącza on do postępowania obok oskarżyciela publicznego. Działa obok oskarżyciela publicznego.
Ponadto w literaturze podkreśla się, iż można wskazać jeszcze trzecią kategorię oskarżycieli posiłkowych. Wynikają oni z interpretacji treści art. 55 §3 k.p.k., który pozwala innemu pokrzywdzonemu tym samym czynem przyłączyć się do postępowania wszczętego na skutek skargi subsydiarnej oskarżyciela posiłkowego. Powyższe skutkuje tym, że pokrzywdzony, który przyłączył się do postępowania, będzie działał obok oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego, a nie obok oskarżyciela publicznego (zob. K. Eichstaedt [w:] Kodeks postępowania karnego…, art. 53; H. Paluszkiewicz [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. II, red. K. Dudka, Warszawa 2020, art. 53, LEX).
Należy podkreślić, że każdy oskarżyciel posiłkowy jest samodzielny, a jego działania są niezależne od innych oskarżycieli, w tym także oskarżyciela publicznego. Oskarżyciel posiłkowy działa we własnym imieniu, wykonując swoje prawa, które posiada na mocy ustawy. Jego aktywność jest niezależna od aktywności pozostałych oskarżycieli. Nie jest ponadto zobowiązany do bezstronności i może podejmować tylko takie działania, które są dla niego korzystne (zob. H. Paluszkiewicz [w:] Kodeks postępowania karnego…, art. 53, LEX).
Oskarżyciel posiłkowy ma prawo do ustanowienia pełnomocnika z wyboru (art. 87 §1 k.p.k.), jak również może złożyć wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu (art. 88 w zw. z art. 78 k.p.k.).
Pokrzywdzony oskarżycielem posiłkowym
W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego (art. 53 k.p.k.).
Pokrzywdzonemu, który staje się stroną postępowania jako oskarżyciel posiłkowy, przysługuje prawo do składania wniosków dowodowych, aktywnego uczestnictwa w czynnościach dowodowych, które są przeprowadzane w trakcie przewodu sądowego, a ponadto pokrzywdzonemu przysługuje również prawo do wnoszenia środków zaskarżenia z zastrzeżeniem, że odnoszą się one do orzeczeń podlegających zaskarżeniu oraz w zakresie posiadanego przez niego interesu prawnego (zob. K. Eichstaedt [w:] Kodeks postępowania karnego…, art. 53).
Do uzyskania przez pokrzywdzonego statusu oskarżyciela posiłkowego niezbędne jest zgłoszenie przez niego swojego udziału w takim charakterze, o czym w art. 54 k.p.k. poniżej.
Uboczny oskarżyciel posiłkowy
Zgodnie z art. 54 §1 k.p.k., jeżeli akt oskarżenia wniósł oskarżyciel publiczny, pokrzywdzony może aż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złożyć oświadczenie, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego.
Zgłoszenie to może zostać dokonane w formie pisemnej lub ustnie do protokołu. Pokrzywdzony musi złożyć oświadczenie woli do momentu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, tj. do rozpoczęcia prezentacji oskarżenia, czyli przedstawienia zarzutów oskarżenia przez prokuratora. Termin ten ma charakter prekluzyjny, nie może być przekroczony ani też nie może zostać przywrócony (zob. H. Paluszkiewicz [w:] Kodeks postępowania karnego…, art. 53, art. 54, LEX). Po złożeniu takiego oświadczenia pokrzywdzony staje się oskarżycielem posiłkowym, działającym obok prokuratora (oskarżyciela publicznego).
Jeżeli w sprawie ma miejsce uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji, to wówczas nie zachodzi potrzeba, aby pokrzywdzony ponownie składał oświadczenie o przystąpieniu do sprawy jako oskarżyciel posiłkowy, ponieważ wcześniej złożone przez niego oświadczenie pozostaje nadal skuteczne. Natomiast jeżeli przy pierwszym rozpoznaniu sprawy pokrzywdzony nie złożyć przedmiotowego oświadczenia i tym samym nie występował w sprawie jako strona, to przy ponownym rozpoznaniu sprawy może stać się oskarżycielem posiłkowym, jeżeli złoży ww. oświadczenie przed rozpoczęciem przewodu sądowego (zob. H. Paluszkiewicz [w:] Kodeks postępowania karnego…, art. 54, LEX).
Złożenie przez pokrzywdzonego ww. oświadczenia nie wymaga żadnej pozytywnej decyzji sądu. Jak wynika z orzecznictwa, „Pokrzywdzony, zgodnie z treścią art. 54 §1 k.p.k., nabywa uprawnienia strony w postępowaniu przed sądem przez fakt złożenia oświadczenia, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego” (wyrok SA w Warszawie z dnia 01.06.2006 r., sygn. II AKa 143/06).
Aby pokrzywdzony mógł skorzystać z przysługujących mu uprawnień, powinien zostać zawiadomiony o terminie rozprawy: „Pokrzywdzony, który ma zamiar działać w charakterze oskarżyciela posiłkowego, musi złożyć oświadczenie stosownie do treści art. 54 § 1 k.p.k. Aby móc wywiązać się z tego obowiązku, a jednocześnie skorzystać z przysługującego mu uprawnienia, powinien być zawiadomiony o terminie rozprawy i dopiero wówczas jego niestawiennictwo pozwoli na rozpoznanie sprawy” (wyrok SN z dnia 22.06.2001 r., sygn. III KKN 30/01).
Cofnięcie aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego nie pozbawia uprawnień oskarżyciela posiłkowego. Pokrzywdzony, który uprzednio nie korzystał z uprawnień oskarżyciela posiłkowego, może w terminie 14 dni od powiadomienia go o cofnięciu przez oskarżyciela publicznego aktu oskarżenia oświadczyć, że przystępuje do postępowania jako oskarżyciel posiłkowy (art. 54 §2 k.p.k.).
Subsydiarny oskarżyciel posiłkowy
Problematykę oskarżenia subsydiarnego reguluje przepis art. 55 k.p.k., jednakże jest to tylko częściowe unormowanie – pozostała część regulacji to art. 330 k.p.k. Istotą obu ww. regulacji jest umożliwienie pokrzywdzonemu wniesienia aktu oskarżenia do sądu w sprawie ściganej z oskarżenia publicznego, w której prokurator (oskarżyciel publiczny) nie podejmuje postępowania przygotowawczego albo nie wnosi do sądu skargi publicznej. Ma to miejsce wtedy, gdy organ nie znajduje podstaw do wniesienia aktu oskarżenia o konkretny czyn, który jest ścigany z oskarżenia publicznego (zob. H. Paluszkiewicz [w:] Kodeks postępowania karnego…, art. 55, LEX).
Oskarżyciel posiłkowy subsydiarny to pokrzywdzony, który w sprawach o przestępstwa publicznoskargowe wnosi i popiera przed sądem własny akt oskarżenia w sytuacji, gdy prokurator lub inny oskarżyciel publiczny zaniechał ścigania, tj. odmówił wszczęcia postępowania przygotowawczego bądź je umorzył (zob. H. Paluszkiewicz [w:] Kodeks postępowania karnego…, art. 55, LEX).
Zgodnie z art. 55 k.p.k., w razie powtórnego wydania postanowienia o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania w wypadku, o którym mowa w art. 330 §2, pokrzywdzony może w terminie miesiąca od doręczenia mu zawiadomienia o postanowieniu prokuratora nadrzędnego o utrzymaniu w mocy zaskarżonego postanowienia wnieść akt oskarżenia do sądu, dołączając po jednym odpisie dla każdego oskarżonego oraz dla prokuratora. Przepis art. 488 §2 stosuje się odpowiednio. Przepisów art. 339 §3 pkt 3a i art. 396a nie stosuje się (§1).
Oskarżyciel posiłkowy ma prawo do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia tylko wtedy, gdy zostaną spełnione następujące warunki:
- zostanie wydane postanowienie o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania przygotowawczego;
- na postanowienie o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania przygotowawczego (albo na ich zatwierdzenie przez prokuratora) pokrzywdzony złoży zażalenie do sądu właściwego do rozpoznania sprawy;
- sąd uchyli zaskarżone postanowienie, wskazując jednocześnie powody tego uchylenia i okoliczności do wyjaśnienia, a także czynności, które powinny zostać podjęte;
- organ prowadzący postępowanie nadal nie znajdzie podstaw do wniesienia aktu oskarżenia i ponownie zostanie wydane postanowienie o umorzeniu albo odmowie wszczęcia postępowania;
- pokrzywdzony zaskarży ww. postanowienie do prokuratora nadrzędnego (kontrola instancyjna);
- w przypadku, gdy prokurator nadrzędny utrzyma w mocy zaskarżone postanowienie, pokrzywdzony – o ile już dwukrotnie wykorzystał uprawnienie do zaskarżenia ww. postanowień o odmowie wszczęcia albo o umorzeniu postępowania przygotowawczego – uzyskuje prawo do wniesienia aktu oskarżenia. Taki akt oskarżenia pokrzywdzony składa bezpośrednio do sądu w terminie miesięcznym (zob. H. Paluszkiewicz [w:] Kodeks postępowania karnego…, art. 55, LEX).
Akt oskarżenia wniesiony przez pokrzywdzonego powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata, radcę prawnego albo radcę Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, z zachowaniem warunków określonych w art. 332 i art. 333 §1 k.p.k. (art. 55 §2 k.p.k.).
O wniesieniu aktu oskarżenia zawiadamia się innych pokrzywdzonych znanych sądowi (art. 55 §2a k.p.k.). Inny pokrzywdzony tym samym czynem może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej przyłączyć się do postępowania (art. 55 §3 k.p.k.).
Do sprawy wszczętej na podstawie aktu oskarżenia wniesionego przez oskarżyciela posiłkowego może w każdym czasie wstąpić prokurator, stając się oskarżycielem publicznym. Postępowanie toczy się wówczas z oskarżenia publicznego, a pokrzywdzony, który wniósł akt oskarżenia, korzysta z praw oskarżyciela posiłkowego, o którym mowa w art. 54. Cofnięcie aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego jest dopuszczalne jedynie za zgodą pokrzywdzonego, który wniósł akt oskarżenia, a w razie przyłączenia się do postępowania pokrzywdzonego, o którym mowa w § 3 – również tego pokrzywdzonego (art. 55 §4 k.p.k.).
Ograniczenie udziału oskarżyciela posiłkowego w postępowaniu
Kwestię ograniczenia udziału oskarżyciela posiłkowego w postępowaniu reguluje art. 56 k.p.k. Zgodnie z tym przepisem, sąd może ograniczyć liczbę oskarżycieli posiłkowych występujących w sprawie, jeżeli jest to konieczne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Sąd orzeka, że oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w postępowaniu, gdy bierze w nim już udział określona przez sąd liczba oskarżycieli (§1). Na postanowienie sądu wydane na podstawie §1 zażalenie nie przysługuje (§1a).
Sąd orzeka także, iż oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w postępowaniu, jeżeli stwierdzi, że nie jest on osobą uprawnioną lub jego akt oskarżenia albo oświadczenie o przystąpieniu do postępowania zostało złożone po terminie (§2). Na postanowienie sądu wydane na podstawie §2 przysługuje zażalenie do innego równorzędnego składu tego sądu (§3).
Oskarżyciel posiłkowy, który nie bierze udziału w postępowaniu z przyczyn określonych w §1, może przedstawić sądowi na piśmie swoje stanowisko w terminie 7 dni od daty doręczenia postanowienia (§4).
Odstąpienie oskarżyciela posiłkowego od oskarżenia
Zgodnie z art. 57 k.p.k., w razie odstąpienia oskarżyciela posiłkowego od oskarżenia nie może on ponownie przyłączyć się do postępowania (§1). W sprawie, w której oskarżyciel publiczny nie bierze udziału, niestawiennictwo oskarżyciela posiłkowego i jego pełnomocnika na rozprawie głównej bez usprawiedliwienia uważa się za odstąpienie od oskarżenia (§1a).
O odstąpieniu oskarżyciela posiłkowego od oskarżenia w sprawie, w której oskarżyciel publiczny nie bierze udziału, sąd zawiadamia prokuratora. Nieprzystąpienie przez niego do oskarżenia w terminie 14 dni od doręczenia zawiadomienia powoduje umorzenie postępowania. Postanowienie o umorzeniu postępowania może wydać także referendarz sądowy (§2).
Śmierć oskarżyciela posiłkowego
Śmierć oskarżyciela posiłkowego nie tamuje biegu postępowania. Osoby najbliższe lub osoby pozostające na jego utrzymaniu mogą przystąpić do postępowania w charakterze oskarżyciela posiłkowego w każdym stadium postępowania. W razie śmierci oskarżyciela posiłkowego, który samodzielnie popierał oskarżenie, stosuje się odpowiednio art. 61 k.p.k. (art. 58 k.p.k.).