Czym jest zatrzymanie obywatelskie?

Ujęcie obywatelskie – Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 534 ze zm.; dalej: k.p.k.) w dziale VI, dotyczącym środków przymusu, w rozdziale 27 reguluje kwestie zatrzymania. Rozdział ten reguluje zatrzymanie – ujęcie obywatelskie, zatrzymanie policyjne oraz zatrzymanie osoby podejrzanej. Co ciekawe, samo pojęcie „zatrzymanie” nie zostało zdefiniowane w Kodeksie. Z pomocą przychodzi tutaj doktryna.

Ujęcie obywatelskie / Zatrzymanie obywatelskie co to jest?  – pojęcie i cel

Doktryna określa zatrzymanie jako krótkotrwałe pozbawienie wolności w celu zastosowania środka zapobiegawczego sensu stricto lub przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej albo oskarżonego do organu procesowego (zob. K. Eichstaedt, Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, red. D. Świecki, LEX/el. 2021, art. 243).

Z uwagi na cel zatrzymania (zob. K. Eichstaedt, Kodeks postępowania karnego…, art. 243), zatrzymania dzieli się je na:

• zatrzymanie procesowe – zostało uregulowane w k.p.k. (zob. art. 243–248 k.p.k.); zatrzymanie to ma przede wszystkim zapewnić prawidłowy tok postępowania karnego;
• zatrzymanie penitencjarne – o tym zatrzymaniu mowa w art. 15 ust. 1 pkt 2a ustawy o Policji, zgodnie z którym Policja ma prawo do zatrzymania osób pozbawionych wolności, które na podstawie zezwolenia właściwego organu opuściły areszt śledczy lub zakład karny i w wyznaczonym terminie nie powróciły do niego;
• zatrzymanie porządkowe, określane też jako prewencyjne – uregulowane w art. 15 ust. 1 pkt 3 ustawy o Policji, zgodnie z którym Policja ma prawo do zatrzymywania osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także dla mienia;
• zatrzymanie administracyjne – dotyczące zatrzymania osoby w stanie nietrzeźwości, uregulowane w art. 40 ust. 5 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi;
• zatrzymanie cudzoziemca – uregulowane w art. 394 ustawy o cudzoziemcach;
• zatrzymanie krótkotrwałe, określane także jako chwilowe – dokonywane przede wszystkim na podstawie art. 15 ust. 1 pkt 1 ustawy o Policji, a także np. art. 23 ust. 1 pkt 2 ustawy o ABW, w celu ustalenia tożsamości osoby;
• zatrzymanie stadionowe – uregulowane w art. 20 ust. 1 pkt 5 ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych.

Zgodnie z powyższym, zatrzymania można podzielić na procesowe i poza procesowe. Ujęcie obywatelskie mieści się w kategorii zatrzymania procesowego.

Zatrzymanie obywatelskie – podstawa prawna

Ujęcie obywatelskie zostało uregulowane w art. 243 k.p.k., z którego wynika, że każdy ma prawo ująć osobę na gorącym uczynku przestępstwa lub w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, jeżeli zachodzi obawa ukrycia się tej osoby lub nie można ustalić jej tożsamości (§1). Osobę ujętą należy niezwłocznie oddać w ręce Policji (§2).

Jak już zostało wspomniane powyżej, ujęcie obywatelskie stanowi rodzaj zatrzymania procesowego, a zatem jest to procesowy środek przymusu. Różni się jednak istotnie od zatrzymania właściwego, uregulowanego w art. 244 k.p.k. oraz zatrzymania na żądanie organów procesowych z art. 247 k.p.k. Ujęcie obywatelskie ma tutaj charakter subsydiarny – jest dokonywane niejako w zastępstwie Policji lub innego uprawnionego organu.

Co istotne, ujęcie obywatelskie jest tylko uprawnieniem do zatrzymania, a nie obowiązkiem (zob. K. Eichstaedt, Kodeks postępowania karnego…, art. 243).

Ujęcie obywatelskie – Kto i kiedy może dokonać zatrzymania obywatelskiego?

Ujęcia obywatelskiego w rozumieniu ww. przepisu art. 243 k.p.k. może dokonać każdy. Ten rodzaj zatrzymania polega na ujęciu na gorącym uczynku przestępstwa. Innymi słowy, ujęcie może zostać dokonane, kiedy osoba zostaje przyłapana i ujęta w czasie popełniania przestępstwa lub podczas pościgu, który został podjęty bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa. Istotne jest, aby pości został podjęty natychmiast, z równoczesnym utrzymaniem kontaktu wzrokowego za oddalającym się sprawcą. Nadto musi zachodzić obawa, że sprawca ukryje się lub nie będzie można ustalić jego tożsamości. Ujęcie obywatelskie osoby o znanej tożsamości jest możliwe wyjątkowo i może mieć miejsce jedynie wówczas, gdy istnieją ewidentne oznaki, które świadczą o zamiarze ukrycia się sprawcy (zob. K. Eichstaedt, Kodeks postępowania karnego…, art. 243).

Czym jest pościg w rozumieniu art. 243 §1 k.p.k.?

Na temat tego, jak należy rozumieć pościg, wypowiedziało się orzecznictwo. Zgodnie z nim, „Pościg w ujęciu art. 243 § 1 k.p.k. należy rozumieć tak, jak to się przyjmuje w języku potocznym, jako podążanie za sprawcą, którego przestępne zachowanie dostrzegło się w celu uniemożliwienia mu oddalenia się. Wymóg bezpośredniości jest spełniony także wówczas, gdy sprawca nie został dostrzeżony w miejscu popełnienia przestępstwa, ale możliwe jest ustalenie kierunku oddalania się sprawcy, którego zatrzymujący dogoni. Tak samo będzie w sytuacji, gdy w czasie podążania za sprawcą dojdzie do utraty z nim kontaktu wzrokowego. Czas pościgu nie jest ograniczony, może on trwać zarówno kilkanaście sekund czy kilka minut, jak i kilka dni. (…) Do ujęcia na podstawie art. 243 § 1 k.p.k. wystarczy dostrzeżenie zachowania wypełniającego ustawowe znamiona przestępstwa i to jedynie strony przedmiotowej” (wyrok SA w Szczecinie z dnia 03.07.2008 r., sygn. II AKa 78/08).

Wskazany pościg musi zostać podjęty bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa. Nie jest zatem dopuszczalne istnienie jakiegokolwiek odstępu czasowego pomiędzy przestępstwem a rozpoczęciem pościgu. Należy podkreślić, że prowadzenie pościgu oznacza, iż ścigający w każdym momencie posiada informacje na temat tego, gdzie aktualnie znajduje się sprawca. Nie jest konieczne, aby ścigający przez cały czas zachowywał kontakt wzrokowy ze ściganym. Istotne jest jednak, aby pościg był nieprzerwany – w przypadku przerwy ścigający traci prawo do ujęcia sprawcy (zob. K. Dudka [w:] M. Janicz, C. Kulesza, J. Matras, H. Paluszkiewicz, B. Skowron, K. Dudka, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. II, Warszawa 2020, art. 243, LEX).

Czym różni się pościg od poszukiwania? Poszukiwanie jest wówczas, gdy miejsce pobytu sprawcy nie jest znane. Jedynie Policja i inne uprawnione organy mogą prowadzić poszukiwanie.

Przekazanie osoby ujętej podczas zatrzymania obywatelskiego

Ujętą osobą należy niezwłocznie przekazać Policji. Pod pojęciem „niezwłocznie” rozumie się czas, który jest niezbędny do zawiadomienia Policji i jej przybycia lub czas, który jest potrzebny na samodzielne doprowadzenie ujętej osoby na komisariat Policji lub do najbliższego patrolu. Samodzielne doprowadzenie może być uzasadnione obiektywną niemożnością zawiadomienia Policji, np. w przypadku, gdy osoba, która dokonała ujęcia obywatelskiego, nie posiada telefonu czy w telefonie rozładowała się bateria (zob. K. Eichstaedt, Kodeks postępowania karnego…, art. 243). Warunek oddania zatrzymanego jest spełniony również w przypadku telefonicznego zawiadomienia Policji, niezależnie od tego, ile czasu Policja będzie potrzebowała na dodarcie na miejsce zatrzymania (zob. K. Dudka [w:] M. Janicz, C. Kulesza, J. Matras, H. Paluszkiewicz, B. Skowron, K. Dudka, Kodeks postępowania karnego. Komentarz…, art. 243, LEX).

Zatrzymanie obywatelskie, a pozbawienie wolności

Należy pamiętać, że przetrzymywanie osoby dłużej niż jest do konieczne, może stanowić przestępstwo pozbawienia wolności, zgodnie z art. 189 Kodeksu karnego (zob. K. Eichstaedt, Kodeks postępowania karnego…, art. 243). Wskazane przestępstwo może zostać popełnione również w przypadku zatrzymania obywatelskiego, dokonanego pomimo braku przesłanek zatrzymania (zob. K. Dudka [w:] M. Janicz, C. Kulesza, J. Matras, H. Paluszkiewicz, B. Skowron, K. Dudka, Kodeks postępowania karnego. Komentarz…, art. 243, LEX).

Użycie siły w czasie zatrzymania obywatelskiego

Co do zasady, zatrzymanie zawsze wiąże się co najmniej z naruszeniem nietykalności cielesnej zatrzymywanego. Może się zdarzyć, że aby ujęcie obywatelskie było skuteczne, niezbędne staje się użycie przemocy w celu obezwładnienia zatrzymanego na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa (zob. K. Eichstaedt, Kodeks postępowania karnego…, art. 243). Jak wskazuje się w orzecznictwie, „Zatrzymanie obywatelskie nie zostaje pozbawione cech prawnie dopuszczalnego, w sytuacji jeśli dla zatrzymania sprawcy niezbędne jest użycie siły fizycznej” (wyrok SA w Poznaniu z dnia 20.09.2012 r., sygn. XVI K 62/12).