Zasiłek opiekuńczy jest świadczeniem pieniężnym z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Świadczenia te mają na celu pokrycie szkody, która jest spowodowana wystąpieniem danego rodzaju ryzyka, czyli sytuacji życiowej, z której zaistnieniem wiąże się opłacanie składki. Przedmiotem niniejszego opracowania jest zasiłek opiekuńczy, stanowiący ochronę na wypadek zaistnienia sytuacji polegających na zapewnieniu opieki dziecku lub innemu choremu członkowi rodziny (zob. A. Rzetecka-Gil [w:] Ustawa o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Komentarz, wyd. II, LEX/el. 2017, art. 32).
Zasiłek opiekuńczy
Prawo do zasiłku opiekuńczego zostało uregulowane w ustawie z dnia 25.06.1999r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 870 ze zm.; dalej: ustawa). Celem przyznania tego zasiłku jest ochrona osoby ubezpieczonej przed utratą przez nią wynagrodzenia w razie konieczności osobistego sprawowania opieki nad:
- zdrowym dzieckiem do ukończenia przez nie 8. roku życia – w określonych sytuacjach;
- chorym dzieckiem do ukończenia przez nie 14. roku życia;
- innym chorym członkiem rodziny.
Zgodnie z art. 32 ust. 1 ustawy, zasiłek opiekuńczy przysługuje ubezpieczonemu zwolnionemu od wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki nad:
dzieckiem w wieku do ukończenia 8 lat w przypadku:
- nieprzewidzianego zamknięcia żłobka, klubu dziecięcego, przedszkola lub szkoły, do których dziecko uczęszcza, a także w przypadku choroby niani, z którą rodzice mają zawartą umowę uaktywniającą, o której mowa w art. 50 ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz. U. z 2020 r. poz. 326 i 568), lub dziennego opiekuna sprawujących opiekę nad dzieckiem;
- porodu lub choroby małżonka ubezpieczonego lub rodzica dziecka, stale opiekujących się dzieckiem, jeżeli poród lub choroba uniemożliwia temu małżonkowi lub rodzicowi sprawowanie opieki;
- pobytu małżonka ubezpieczonego lub rodzica dziecka, stale opiekujących się dzieckiem, w szpitalu albo innym zakładzie leczniczym podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne;
- chorym dzieckiem w wieku do ukończenia 14 lat;
- chorym dzieckiem legitymującym się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji do ukończenia 18 lat;
- dzieckiem legitymującym się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji do ukończenia 18 lat w przypadku:
- porodu lub choroby małżonka ubezpieczonego lub rodzica dziecka, stale opiekujących się dzieckiem, jeżeli poród lub choroba uniemożliwia temu małżonkowi lub rodzicowi sprawowanie opieki
- pobytu małżonka ubezpieczonego lub rodzica dziecka, stale opiekujących się dzieckiem, w szpitalu albo innym zakładzie leczniczym podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne;
- innym członkiem rodziny.
Za „innych członków rodziny”, o których mowa w ww. katalogu, uważa się:
- małżonka,
- rodziców,
- rodzica dziecka,
- ojczyma,
- macochę,
- teściów,
- dziadków,
- wnuki,
- rodzeństwo oraz
- dzieci w wieku powyżej 14 lat
– jeżeli pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym z ubezpieczonym w okresie sprawowania opieki (art. 32 ust. 2 ustawy).
Z kolei za „dzieci” w rozumieniu ww. przepisu art. 32 ust. 1 i 2 ustawy, uważa się:
- dzieci własne ubezpieczonego,
- dzieci małżonka ubezpieczonego,
- dzieci przysposobione,
- dzieci przyjęte na wychowanie i utrzymanie (art. 32 ust. 3 ustawy).
Warunkiem uzyskania prawa do zasiłku opiekuńczego jest istnienie określonej więzi między dzieckiem wymagającym opieki a ubezpieczonym. Należy podkreślić, że nieistotna jest tutaj więź łącząca rodziców dziecka – nie jest zatem istotne, czy rodzice dziecka są małżeństwem czy też nie. Jednakże istotne są więzi rodzinno-prawne. Oznacza to przykładowo, że zasiłek opiekuńczy nie będzie przysługiwał ubezpieczonemu na dziecko partnera, jeżeli ubezpieczony nie jest drugim rodzicem tego dziecka oraz jeżeli ubezpieczony nie przysposobił tego dziecka i formalnie nie przyjął na wychowanie i utrzymanie (zob. A. Rzetecka-Gil [w:] Ustawa o świadczeniach…, art. 32).
Prawo do zasiłku opiekuńczego nad dziećmi przysługuje matce i ojcu dziecka na równi. Oznacza to, że zasiłek opiekuńczy wypłaca się tylko jednemu z rodziców – temu, który wystąpi z wnioskiem o jego wypłatę za dany okres. Nie jest możliwe pobierania zasiłku przez oboje rodziców równocześnie.
Zasiłek opiekuńczy jest jednym ze świadczeń, które są wypłacane z ubezpieczenia chorobowego. W całości zasiłek ten jest finansowany z funduszu ubezpieczeń społecznych. Przedmiotowy zasiłek zaliczany jest do świadczeń zasiłkowych, czyli świadczeń wypłacanych przez krótki okres lub jednorazowo. Cechą charakterystyczną omawianego świadczenia jest to, iż niezdolność do pracy dotyka w analizowanym przypadku innej osoby niż ta, która realizuje świadczenie (zob. A. Rzetecka-Gil [w:] Ustawa o świadczeniach…, art. 32).
Zasiłek opiekuńczy przysługuje wszystkim osobom, które podlegają ubezpieczeniu chorobowemu. Nie ma tutaj znaczenia, czy osoby te ubezpieczone są obowiązkowo czy dobrowolnie. Co istotne, zasiłek opiekuńczy przysługuje ubezpieczonym bez tzw. okresu wyczekiwania, czyli bez konieczności posiadania 30-dniowego okresu ubezpieczenia chorobowego.
Konieczność osobistego sprawowania opieki
Zasiłek przysługuje wyłącznie w razie sprawowania osobistej opieki, co oznacza, że nie można tegoż obowiązku scedować na inną osobę, np. na innego członka rodziny. Użyte w przepisie art. 32 ustawy sformułowanie „konieczność osobistego sprawowania opieki” oznacza sytuację, gdy brak jest innych członków rodziny, pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym, którzy mogliby zapewnić tę opiekę (zob. A. Rzetecka-Gil [w:] Ustawa o świadczeniach…, art. 32).
Zasiłek opiekuńczy dla ojca dziecka w sytuacji, gdy matka nie może sprawować opieki
W przypadku, gdy ubezpieczona matka dziecka przed upływem 8 tygodni po porodzie:
- przebywa w szpitalu albo w innym zakładzie leczniczym podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne ze względu na stan zdrowia uniemożliwiający jej sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem albo
- legitymuje się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji, albo
- porzuciła dziecko
– ubezpieczonemu – ojcu dziecka przysługuje dodatkowo, tj. niezależnie od zasiłku opiekuńczego, określonego w ww. przepisie art. 32 ustawy, zasiłek opiekuńczy w wymiarze do 8 tygodni. Zasiłek ten przysługuje, jeżeli przerwie on zatrudnienie lub inną działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. Powyższe uregulowanie stosuje się odpowiednio do innego ubezpieczonego członka najbliższej rodziny (art. 32a ustawy).
Zasiłek opiekuńczy – Okres zasiłkowy
Zasiłek opiekuńczy przysługuje przez okres zwolnienia od wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki, nie dłużej jednak niż przez okres:
- 60 dni w roku kalendarzowym, jeżeli opieka sprawowana jest nad dziećmi, o których mowa w art. 32 ust. 1 pkt 1 i 2, tj. dzieckiem w wieku do ukończenia 8 lat w określonych przypadkach oraz chorym dzieckiem w wieku do ukończenia 14 lat;
- 30 dni w roku kalendarzowym, jeżeli opieka sprawowana jest nad dziećmi, o których mowa w art. 32 ust. 1 pkt 2a i 2b, tj. chorym dzieckiem legitymującym się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami określonymi w przepisie (wskazanymi powyżej) oraz chorym dzieckiem legitymującym się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami określonymi w przepisie (wskazanymi powyżej);
- 14 dni w roku kalendarzowym, jeżeli opieka sprawowana jest nad innymi członkami rodziny, o których mowa w art. 32 ust. 1 pkt 3, tj. innym członkiem rodziny.
Zasiłek opiekuńczy przysługuje łącznie na opiekę nad dziećmi i innymi członkami rodziny za okres nie dłuższy niż 60 dni w roku kalendarzowym. W przypadku gdy opieka jest sprawowana wyłącznie nad osobami, o których mowa w art. 32 ust. 1 pkt 2a, 2b i 3 (opis powyżej), zasiłek opiekuńczy przysługuje łącznie za okres nie dłuższy niż 30 dni w roku kalendarzowym.
Powyższe uregulowania stosuje się niezależnie od liczby osób uprawnionych do zasiłku opiekuńczego oraz bez względu na liczbę dzieci i innych członków rodziny wymagających opieki (art. 33 ustawy).
Wyłączenie prawa do zasiłku opiekuńczego
Jak wynika z przepisów, zasiłek opiekuńczy nie przysługuje, jeżeli poza ubezpieczonym są inni członkowie rodziny pozostający we wspólnym gospodarstwie domowym, mogący zapewnić opiekę dziecku lub choremu członkowi rodziny. Nie dotyczy to jednak opieki sprawowanej nad chorym dzieckiem w wieku do 2 lat (art. 34 ustawy).
Zasiłek opiekuńczy – wysokość
Miesięczny zasiłek opiekuńczy wynosi 80% podstawy wymiaru zasiłku. Do zasiłku opiekuńczego stosuje się odpowiednio przepisy art. 11 ust. 4 oraz art. 12 i 17 (art. 35 ustawy). Stosując odpowiednio ww. przepis art. 11 ust. 1 ustawy należy wskazać, iż zasiłek opiekuńczy przysługuje za każdy dzień niezdolności do pracy, nie wyłączając dni wolnych od pracy. Z kolei art. 12 reguluje kwestię wyłączenia prawa do zasiłku, a art. 17 ustawy – kwestię utraty prawa do zasiłku.
Niezbędne dokumenty
Dokumenty oraz dowody, które są niezbędne dla przyznania zasiłku opiekuńczego, określa rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 08.12.2015 r. w sprawie zakresu informacji o okolicznościach mających wpływ na prawo do zasiłków z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa lub ich wysokość oraz dokumentów niezbędnych do przyznania i wypłaty zasiłków (Dz.U. z 2017r. poz. 87; dalej: rozporządzenie).
Jak wynika z §2 rozporządzenia, dokumentem niezbędnym do przyznania i wypłaty przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych zasiłku opiekuńczego jest, złożone w formie papierowej lub w formie dokumentu elektronicznego uwierzytelnionego z wykorzystaniem kwalifikowanego certyfikatu lub profilu zaufanego ePUAP na elektroniczną skrzynkę podawczą Zakładu, zaświadczenie płatnika składek zawierające określone dane, zgodnie ze wzorem wskazanym w tymże Rozporządzeniu.
Dokumenty niezbędne do przyznania i wypłaty zasiłku opiekuńczego z powodu konieczności sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem w wieku do lat 8 szczegółowo określa przepis §29 rozporządzenia. Z kolei §30 rozporządzenia określa dokumenty niezbędne do przyznania i wypłaty zasiłku opiekuńczego dla ojca dziecka w sytuacji, gdy matka dziecka przed upływem 8 tygodni po porodzie przebywa w szpitalu, legitymuje się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji lub porzuci dziecko. Zakres danych wniosku o zasiłek opiekuńczy określa Załącznik nr 6 do rozporządzenia.