Prawo a ciąża, czyli o uprawnieniach kobiety w ciąży w zależności od formy zatrudnienia

Uprawnienia, jakie przysługują kobiecie w ciąży, a później w okresie macierzyństwa, zależą od formy jej zatrudnienia. Ochrona i uprawnienia różnią się w zależności od rodzaju posiadanej umowy. Kobieta może być zatrudniona na podstawie umów określonych w Kodeksie pracy (dalej: k.p.) lub umów wynikających z Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.).

Umowy w Kodeksie pracy – umowa na okres próbny, umowa na czas określony, umowa na czas nieokreślony

Umowę o pracę zawiera się na okres próbny, na czas nieokreślony albo na czas określony (art. 25 §1 k.p.).

Umowa na okres próbny

Umowę o pracę na okres próbny, nieprzekraczający 3 miesięcy, zawiera się w celu sprawdzenia kwalifikacji pracownika i możliwości jego zatrudnienia w celu wykonywania określonego rodzaju pracy (art. 25 §2 k.p.). Ponowne zawarcie umowy o pracę na okres próbny z tym samym pracownikiem jest możliwe:

1. jeżeli pracownik ma być zatrudniony w celu wykonywania innego rodzaju pracy;
2. po upływie co najmniej 3 lat od dnia rozwiązania lub wygaśnięcia poprzedniej umowy o pracę, jeżeli pracownik ma być zatrudniony w celu wykonywania tego samego rodzaju pracy – w tym przypadku dopuszczalne jest jednokrotne ponowne zawarcie umowy na okres próbny (art. 25 §3 k.p.).

Od momentu zajścia w ciążę, umowa o pracę podlega szczególnej ochronie. Ochrona ta polega na tym, że pracodawca nie może wypowiedzieć umowy kobiecie w ciąży ani też umowa taka nie może ulec rozwiązaniu. Warunkiem objęcia stosunku pracy taką ochroną jest potwierdzenie ciąży zaświadczeniem lekarskim – tzw. zaświadczeniem o ciąży, które wystawia lekarz ginekolog lub lekarz rodzinny.

Zakres ochrony pracownicy z związku z macierzyństwem został uregulowany w art. 177 k.p. Zgodnie z tym przepisem, pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę w okresie ciąży, a także w okresie urlopu macierzyńskiego pracownicy, chyba że zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia z jej winy i reprezentująca pracownicę zakładowa organizacja związkowa wyraziła zgodę na rozwiązanie umowy (§1). Co istotne, powyższego uregulowania nie stosuje się do pracownicy w okresie próbnym nieprzekraczającym jednego miesiąca (§2). Z kolei umowa o pracę zawarta na czas określony albo na okres próbny przekraczający jeden miesiąc, która uległaby rozwiązaniu po upływie trzeciego miesiąca ciąży, ulega przedłużeniu do dnia porodu (§3). Warto podkreślić, że przykładowo umowa zawarta za okres 2 miesięcy, która miałaby ulec rozwiązaniu w 5 miesiącu ciąży, zostanie przedłużona do dnia porodu. Jednakże, jeżeli umowa ta miałaby zostać rozwiązana w 3 miesiącu ciąży, to nie ulega ona przedłużeniu. Miesiąc ciąży odpowiada miesiącowi księżycowemu, co oznacza, że 1 miesiąc ciąży równa się 28 dni.

Rozwiązanie przez pracodawcę umowy o pracę za wypowiedzeniem w okresie ciąży lub urlopu macierzyńskiego może nastąpić tylko w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy. Pracodawca jest obowiązany uzgodnić z reprezentującą pracownicę zakładową organizacją związkową termin rozwiązania umowy o pracę. W razie niemożności zapewnienia w tym okresie innego zatrudnienia, pracownicy przysługują świadczenia określone w odrębnych przepisach. Okres pobierania tych świadczeń wlicza się do okresu zatrudnienia, od którego zależą uprawnienia pracownicze (§4).

Należy podkreślić, że ww. uregulowania, zawarte w przepisie art. 177 § § 1, 2 i 4, stosuje się odpowiednio także do pracownika – ojca wychowującego dziecko lub pracownika – innego członka najbliższej rodziny, w okresie korzystania z urlopu macierzyńskiego (art. 177 §5 k.p.).

Umowa na czas określony

Okres zatrudnienia na podstawie umowy o pracę na czas określony, a także łączny okres zatrudnienia na podstawie umów o pracę na czas określony zawieranych między tymi samymi stronami stosunku pracy, nie może przekraczać 33 miesięcy, a łączna liczba tych umów nie może przekraczać trzech (art. 25(1) §1 k.p.). Uzgodnienie między stronami w trakcie trwania umowy o pracę na czas określony dłuższego okresu wykonywania pracy na podstawie tej umowy uważa się za zawarcie, od dnia następującego po dniu, w którym miało nastąpić jej rozwiązanie, nowej umowy o pracę na czas określony w ww. rozumieniu (art. 25(1) §2 k.p.). Jeżeli okres zatrudnienia na podstawie umowy o pracę na czas określony jest dłuższy niż okres, o którym mowa w § 1, lub jeżeli liczba zawartych umów jest większa niż liczba umów określona w tym przepisie, uważa się, że pracownik, odpowiednio od dnia następującego po upływie okresu, o którym mowa w § 1, lub od dnia zawarcia czwartej umowy o pracę na czas określony, jest zatrudniony na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony (art. 25(1) §3 k.p.).

Przepisu art. 25(1) §1 k.p. nie stosuje się do umów o pracę zawartych na czas określony:

•  w celu zastępstwa pracownika w czasie jego usprawiedliwionej nieobecności w pracy,
• w celu wykonywania pracy o charakterze dorywczym lub sezonowym,
• w celu wykonywania pracy przez okres kadencji,
• w przypadku gdy pracodawca wskaże obiektywne przyczyny leżące po jego stronie

– jeżeli ich zawarcie w danym przypadku służy zaspokojeniu rzeczywistego okresowego zapotrzebowania i jest niezbędne w tym zakresie w świetle wszystkich okoliczności zawarcia umowy (art. 25(1) §4 k.p.). Wskazanych powyżej przepisów §1 i §3 nie stosuje się w przypadku przedłużenia umowy o pracę do dnia porodu zgodnie z art. 177 §3 k.p.

Pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę w okresie ciąży, a także w okresie urlopu macierzyńskiego pracownicy, chyba że zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia z jej winy i reprezentująca pracownicę zakładowa organizacja związkowa wyraziła zgodę na rozwiązanie umowy (art. 177 §1 k.p.). Umowa o pracę zawarta na czas określony, która uległaby rozwiązaniu po upływie trzeciego miesiąca ciąży, ulega przedłużeniu do dnia porodu (§3). Nie ma to jednak zastosowania do umowy o pracę na czas określony zawartej w celu zastępstwa pracownika w czasie jego usprawiedliwionej nieobecności w pracy (§3(1)).

Uprawnienia rodzicielskie, które wynikają z zatrudnienia pracownicy na podstawie umowy o pracę na czas określony, która ulega przedłużeniu do dnia porodu, to zasiłek macierzyński i zasiłek za okres urlopu rodzicielskiego. Podkreślenia wymaga fakt, iż w sytuacji, w której omawiana umowa dobiegałaby końca już w czasie pobierania zasiłku, pracownica nie traci prawa do tegoż zasiłku.

Umowa na czas nieokreślony

Umowa o pracę na czas nieokreślony jest najbardziej pożądanym rodzajem umowy o pracę. Umowa ta stanowi bowiem podstawę długotrwałego zatrudnienia i jest najkorzystniejszą z umów. Podkreśla się, że kobiety – przyszłe mamy – które posiadają umowę o pracę na czas nieokreślony, cieszą się największym pakietem ochronnym i poczuciem bezpieczeństwa, zarówno w czasie trwania ciąży, jak i w kontekście powrotu do pracy.

Od momentu zajścia w ciążę umowa o pracę na czas nieokreślony podlega szczególnej ochronie. Aby skorzystać z tej ochrony, należy dostarczyć pracodawcy tzw. zaświadczenie o ciąży, które wystawia lekarz ginekolog lub lekarz rodzinny. Pracodawca nie może wypowiedzieć pracownicy w ciąży umowy ani też umowa ta nie może ulec rozwiązaniu. Wyjątkiem jest tutaj sytuacja ogłoszenia przez pracodawcę upadłości/likwidacji lub rozwiązanie umowy z przyczyn leżących po stronie pracownika (tzw. zwolnienie dyscyplinarne). Co istotne, jeżeli powodem rozwiązania umowy była ww. upadłość bądź likwidacja pracodawcy, pracownicy do dnia porodu przysługuje zasiłek w wysokości jej wynagrodzenia lub zasiłek chorobowy (w przypadku przebywania na zwolnieniu). Ponadto, w takim przypadku od dnia porodu pracownicy przysługuje zasiłek macierzyński. Reasumując, rozwiązania umowy o pracę na czas nieokreślony z ww. przyczyn nie wpływa na posiadane uprawnienie do zasiłku macierzyńskiego.

Uprawnienia rodzicielskie, które wynikają z omawianego rodzaju umowy, obejmują m.in. urlop macierzyński, urlop rodzicielski, urlop wychowawczy.

Umowy cywilnoprawne – umowa zlecenia i umowa o dzieło

Umowa zlecenia i umowa o dzieło są umowami cywilnoprawnymi, uregulowanymi w całości w Kodeksie cywilnym. W przypadku zatrudnienia na podstawie umowy cywilnoprawnej, kobieta nie korzysta ze szczególnej ochrony przed wypowiedzeniem czy rozwiązaniem umowy w przypadku zajścia w ciążę. W przypadku ww. umów nie przysługuje urlop macierzyński, urlop rodzicielski ani też urlop wychowawczy.

Umowa zlecenia

Przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie (art. 734 §1 k.c.). Mimo że w przypadku umowy zlecenia nie przysługuje urlop macierzyński, urlop rodzicielski ani też urlop wychowawczy, to w przypadku umowy zlecenia przysługuje jednak zasiłek macierzyński, o czym poniżej.

Osoba wykonująca pracę na podstawie umowy zlecenia ma prawo do dobrowolnej składki na ubezpieczenie chorobowe. Wymaga wyraźnego podkreślenia, że składka ta jest odrębną składką od ubezpieczenia zdrowotnego. Ubezpieczeniem zdrowotnym jest składka, która umożliwia podstawową opieką zdrowotną i którą objęta jest każda osoba, która pracuje na podstawie umowy o pracę lub umowy zlecenia. Ubezpieczeniem tym nie jest objęta osoba wykonująca pracę na podstawie umowy o dzieło. Natomiast składka na ubezpieczenie chorobowe jest gwarantem uprawnienia do zasiłków chorobowych, np. tych wynikających ze zwolnienia chorobowego.

Ubezpieczony nabywa prawo do zasiłku chorobowego po upływie 90 dni nieprzerwanego ubezpieczenia chorobowego – jeżeli jest ubezpieczony dobrowolnie. Z kolei zasiłek macierzyński przysługuje już od samego początku zgłoszenia do ubezpieczenia – w przypadku zasiłku macierzyńskiego nie ma więc okresu wyczekiwania. Uprawnienie do zasiłku macierzyńskiego odpowiada tutaj urlopowi macierzyńskiemu i urlopowi rodzicielskiemu, zarówno w kwestii czasu trwania, jak i sposobu naliczania zasiłku.

Ważne jest, że aby uzyskać prawo do zasiłku macierzyńskiego, poród musi nastąpić w czasie trwania ubezpieczenia chorobowego, ponieważ w tym przypadku wyjątkowo nie obowiązuje zasada 90 dni wyczekiwania na zasiłek. Kobieta musi podlegać ubezpieczeniu w chwili urodzenia dziecka. Innymi słowy – zawarta umowa zlecenia musi być ważna w dniu porodu i nie jest ważne, czy umowa będzie trwała przez cały okres pobierania omawianego zasiłku.

Umowa o dzieło

Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia (art. 627 k.c.). W przypadku posiadania takie umowy, kobiecie nie przysługują żadne uprawnienia związane z rodzicielstwem. W przypadku umowy o dzieło niestety nie przysługuje uprawnienie do opłacania dobrowolnej składki na ubezpieczenie chorobowe.