Zatrzymanie przez policję.
Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 534 ze zm.; dalej: k.p.k.) w rozdziale 27 reguluje rodzaje zatrzymań przewidzianych w postępowaniu karnym. Przepis art. 244 k.p.k określa zatrzymanie przez policję, konieczności pouczenia zatrzymanego oraz sporządzenia protokołu zatrzymania.
Zatrzymanie przez policję
Wskazany przepis art. 244 k.p.k. reguluje instytucję zatrzymania właściwego, do którego uprawniona jest Policja i inne organy uprawnione do prowadzenia dochodzenia na podstawie przepisów szczególnych. Zatrzymanie jest formą krótkotrwałego pozbawienia wolności o charakterze procesowym, stanowiącą dozwoloną przez ustawę ingerencję w prawo człowieka do wolności i bezpieczeństwa osobistego określone w art. 5 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (zob. K. Dudka [w:] Dudka Katarzyna (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. II, Warszawa 2020, art. 244, LEX).
Zatrzymanie procesowe osoby podejrzanej, czyli osoby, którą podejrzewa się, że popełniła przestępstwo, ale której jeszcze nie przestawiono zarzutu, może mieć charakter fakultatywny lub obligatoryjny. Co istotne, osoba podejrzana nie jest stroną postępowania karnego – nie ma więc uprawnień, które przysługują podejrzanemu (zob. K. Eichstaedt, Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, red. D. Świecki, LEX/el. 2021, art. 244).
Uzyskanie statusu „osoba podejrzana” dokonuje się z chwilą podjęcia pierwszej czynności procesowej, mającej na celu ściganie tej osoby. Czynnością taką może być właśnie zatrzymanie, dokonane na podstawie omawianego przepisu (zob. K. Dudka [w:] Dudka Katarzyna (red.), Kodeks postępowania karnego…, art. 244, LEX).
Zatrzymanie przez policję – fakultatywne czy obligatoryjne?
Jak już zostało wskazane, zatrzymanie może mieć charakter fakultatywny lub obligatoryjny. Przepis art. 244 k.p.k. reguluje trzy rodzaje zatrzymań, z czego dwa mają charakter fakultatywny (§1 i §1a), a jedno jest obligatoryjne (§1b).
Zgodnie z art. 244 §1 k.p.k., policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo, a zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa bądź też nie można ustalić jej tożsamości albo istnieją przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym.
Przesłanki zatrzymania fakultatywnego na podstawie §1 mają charakter alternatywny, co oznacza, że wystarczy wystąpienie jednej z nich, aby można było dokonać zatrzymania.
Natomiast zgodnie z §1a ww. przepisu, Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, a zachodzi obawa, że ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi.
Reasumując, zatrzymanie fakultatywne może zostać dokonane w oparciu o następujące przesłanki:
- obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa bądź też
- nie można ustalić jej tożsamości albo
- istnieją przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym;
- popełniono przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, a zachodzi obawa, że osoba podejrzana ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi.
Uzasadnione przypuszczenie, o którym mowa w omawianym przepisie, istnieje w przypadku, gdy organ procesowy dysponuje odpowiednią bazą dowodową, która uprawdopodabnia fakt popełnienia przestępstwa przez osobę podlegającą zatrzymaniu (zob. K. Dudka [w:] Dudka Katarzyna (red.), Kodeks postępowania karnego…, art. 244, LEX).
Zatrzymanie o charakterze obligatoryjnym dokonywane jest na podstawie art. 244 §1b k.p.k., zgodnie z którym Policja zatrzymuje osobę podejrzaną, jeśli przestępstwo, o którym mowa w §1a, zostało popełnione przy użyciu broni palnej, noża lub innego niebezpiecznego przedmiotu, a zachodzi obawa, że ponownie popełni ona przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby wspólnie zamieszkującej, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi.
Zatrzymanie przez policję osoby podejrzanej, a zatrzymanie podejrzanego
Wskazany i omawiany przepis art. 244 k.p.k. odnosi się wyłącznie do zatrzymania osoby podejrzanej, czyli – jak zostało wyjaśnione powyżej – osoby, którą podejrzewa się, że popełniła przestępstwo, ale której jeszcze nie przestawiono zarzutu.
Pojęcie podejrzanego zostało zdefiniowane w art. 71 §1 k.p.k. Zgodnie z tym przepisem, za podejrzanego uważa się osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego.
Przepis art. 244 k.p.k. stanowi podstawę do zatrzymania policyjnego osoby podejrzanej, natomiast podstawę prawną zatrzymania podejrzanego stanowi bowiem przepis art. 247 §1 k.p.k., który reguluje przesłanki zatrzymania o charakterze procesowy (zob. K. Eichstaedt, Kodeks postępowania karnego.., art. 244).
Pouczenie osoby zatrzymanej
Jak wynika z art. 244 §2 k.p.k., zatrzymanego należy natychmiast poinformować o przyczynach zatrzymania i o przysługujących mu prawach, w tym o prawie do skorzystania z pomocy adwokata lub radcy prawnego, do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim, do złożenia oświadczenia i odmowy złożenia oświadczenia, do otrzymania odpisu protokołu zatrzymania, do dostępu do pierwszej pomocy medycznej oraz o prawach wskazanych w art. 245, art. 246 §1 i art. 612 §2 k.p.k., jak również o treści art. 248 §1 i 2 k.p.k., a także wysłuchać go.
Z ww. przepisu wynika, iż zatrzymanego należy natychmiast poinformować o przyczynach zatrzymania i o przysługujących mu prawach, w tym przede wszystkim o prawie do:
- skorzystania z pomocy adwokata lub radcy prawnego;
- korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim;
- złożenia oświadczenia i odmowy złożenia oświadczenia;
- otrzymania odpisu protokołu zatrzymania;
- dostępu do pierwszej pomocy medycznej;
- nawiązania kontaktu z adwokatem lub radcą prawnym, a także bezpośrednią z nim rozmowę (art. 245 k.p.k.);
- złożenia zażalenia do sądu na zatrzymanie (art. 246 §1 k.p.k.);
- nawiązania kontaktu z właściwym urzędem konsularnym lub przedstawicielstwem dyplomatycznym, co ma miejsce w przypadku zatrzymania cudzoziemca (art. 612 §2 k.p.k.);
- natychmiastowego zwolnienia, gdy ustaną przyczyny zatrzymania, a także jeżeli w ciągu 48 godzin od zatrzymania nie zostanie przekazany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania (art. 248 §1 k.p.k.);
- zwolnienia, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania go do dyspozycji sądu nie doręczono mu postanowienia o zastosowaniu wobec niego tymczasowego aresztowania (art. 248 §2 k.p.k.);
- bycia wysłuchanym.
Nadto, zgodnie z art. 244 §4 k.p.k., niezwłocznie po zatrzymaniu osoby podejrzanej należy przystąpić do zebrania niezbędnych danych, a także o zatrzymaniu zawiadomić prokuratora. W razie istnienia podstaw, o których mowa w art. 258 § 1-3 k.p.k. (przesłanki szczególne tymczasowego aresztowania), należy wystąpić do prokuratora w sprawie skierowania do sądu wniosku o tymczasowe aresztowanie. Zebranie tych danych ma na celu potwierdzenie, że istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, w celu przedstawienia podejrzanemu zarzutów, ustalenia jego tożsamości (jeżeli nie jest znana) oraz pozyskania innych danych o osobie (zob. K. Dudka [w:] Dudka Katarzyna (red.), Kodeks postępowania karnego…, art. 244, LEX).
Prawo zatrzymanego do skorzystania z pomocy adwokata lub radcy prawnego ma charakter gwarancyjny. Jest regulacją istniejącą w państwach demokratycznych. Z kolei wysłuchanie zatrzymanego, o którym mowa powyżej, nie jest przesłuchaniem procesowym, a ma jedynie charakter informacyjny i może dotyczyć okoliczności, które są związane ze zdarzeniem, które jest przedmiotem procesu karnego (zob. K. Eichstaedt, Kodeks postępowania karnego.., art. 244).
Wzór pouczenia
Przepis art. 244 §5 k.p.k. dotyczy wzoru pouczenia. Zgodnie z tym przepisem, Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, wzór pouczenia, o którym mowa w § 2, zawierającego w szczególności informacje o przysługujących zatrzymanemu uprawnieniach: do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, do złożenia oświadczenia i odmowy złożenia oświadczenia, do otrzymania odpisu protokołu zatrzymania, do dostępu do pierwszej pomocy medycznej, jak również o prawach wskazanych w § 2, w art. 245, art. 246 § 1 oraz art. 612 § 2 oraz informację o treści art. 248 § 1 i 2, mając na względzie konieczność zrozumienia pouczenia także przez osoby niekorzystające z pomocy pełnomocnika.
Wzór pouczenia zawarty jest w wydanym na podstawie ww. przepisu rozporządzeniu Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 czerwca 2015 r. w sprawie określenia wzoru pouczenia o uprawnieniach zatrzymanego w postępowaniu karnym (Dz. U. poz. 835).
Podkreśla się, że poinformowanie zatrzymanego o jego prawach nie powinno ograniczać się wyłącznie do przekazania osobie zatrzymanej druku pouczenia zawierającego treść odpowiednich przepisów. Pouczenie powinno być przede wszystkim zrozumiałe dla osoby zatrzymanej i kompletne. Gdyby zaistniała taka potrzeba, pouczenie powinno zostać dodatkowo ustnie objaśnione przez organ ścigania (zob. K. Dudka [w:] Dudka Katarzyna (red.), Kodeks postępowania karnego…, art. 244, LEX).
Protokół zatrzymania przez policję
Z zatrzymania sporządza się protokół, w którym należy podać imię, nazwisko i funkcję dokonującego tej czynności, imię i nazwisko osoby zatrzymanej, a w razie niemożności ustalenia tożsamości – jej rysopis oraz dzień, godzinę, miejsce i przyczynę zatrzymania z podaniem, o jakie przestępstwo się ją podejrzewa. Należy także wciągnąć do protokołu złożone przez zatrzymanego oświadczenia oraz zaznaczyć udzielenie mu informacji o przysługujących prawach. Odpis protokołu doręcza się zatrzymanemu (art. 244 §3 k.p.k.).
Protokół zatrzymania jest bardzo ważną czynnością, ponieważ odzwierciedla prawidłowość przeprowadzenia czynności zatrzymania. Protokół powinien zawierać wszystkie dane, określone w ww. przepisie. Jak wynika z powyższego, ustawa nakazuje doręczenie odpisu sporządzonego protokołu zatrzymania samemu zatrzymanemu.
Co istotne, w protokole należy wskazać nie tylko godzinę, ale także minutę zatrzymania. Protokół zatrzymania powinien zostać podpisany przez: organ zatrzymujący, protokolanta oraz przez samego zatrzymanego. Należy podkreślić, że poinformowanie zatrzymanego o przyczynach zatrzymania i doręczenie mu odpisu protokołu zatrzymania nie są czynnościami tożsamymi – ww. informacja jest pierwszą czynnością, która jest dokonywana w czasie zatrzymania, a która jest potem dokumentowana protokołem (zob. K. Dudka [w:] Dudka Katarzyna (red.), Kodeks postępowania karnego…, art. 244, LEX).
Jak pokazuje praktyka, może się zdarzyć, że funkcjonariusz Policji, który dokonuje czynności zatrzymania, nie sporządzi ww. protokołu, ale nie oznacza to, że zatrzymanie nie wywołuje skutków procesowych. Natomiast konsekwencją braku protokołu będą poważne utrudnienia w ustaleniu takich kwestii, jak np. czas faktycznego zatrzymania czy udzielenie zatrzymanemu informacji o przysługujących mu prawach (zob. K. Eichstaedt, Kodeks postępowania karnego.., art. 244).