Ściganie na wniosek pokrzywdzonego
Ściganie na wniosek pokrzywdzonego zostało uregulowane w przepisie art. 12 Kodeksu postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 534 ze zm.; dalej: k.p.k.). W przepisie tym ustawodawca reguluje kwestię związaną ze ściganiem przestępstw z urzędu, a dokładniej jego odmianę – ściganie na wniosek. Wniosek o ściganie stanowi w tym przypadku warunek, aby postępowanie zostało wszczęte i kontynuowane. Wniosek ten powinien zostać pozyskany przez oskarżyciela. Konsekwencją nieuzyskania stosownego wniosku o ściganie, pochodzącego od uprawnionego do jego złożenia podmiotu, jest konieczność wydania postanowienia o odmowie wszczęcia danego postępowania. Postępowanie wszczęte mimo braku wniosku powinno zostać umorzone (zob. M. Kurowski, Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, red. D. Świecki, LEX/el. 2021, art. 12).
Ściganie na wniosek pokrzywdzonego – podstawa prawna
Zgodnie z art. 12 k.p.k., w sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek postępowanie z chwilą złożenia wniosku toczy się z urzędu. Organ ścigania poucza osobę uprawnioną do złożenia wniosku o przysługującym jej uprawnieniu (§1). Uzyskanie wniosku o ściganie należy do oskarżyciela. Jeżeli powodem uzyskania wniosku jest wyłącznie uprzedzenie przez sąd stron o możliwości zakwalifikowania czynu według innego przepisu prawnego, przewidującego ściganie na wniosek, uzyskanie wniosku o ściganie należy do sądu (§1a). W razie złożenia wniosku o ściganie niektórych tylko sprawców obowiązek ścigania obejmuje również inne osoby, których czyny pozostają w ścisłym związku z czynem osoby wskazanej we wniosku, o czym należy uprzedzić składającego wniosek. Przepisu tego nie stosuje się do najbliższych osoby składającej wniosek (§2).
Ściganie na wniosek pokrzywdzonego – kategorie przestępstw
W polskim prawie karnym kryterium, które posłużyło do wyodrębnienia katalogu przestępstw prywatnoskargowych i wnioskowych, jest nie tylko waga czynu, ale również kwestia ochrony pokrzywdzonego przez wtórym pokrzywdzeniem, wynikającym z prowadzenia postępowania karnego wbrew jego woli. Jako cel prawny wyodrębnienia przestępstw wnioskowych wskazuje się m.in. na ochronę prywatnej sfery pokrzywdzonego i jego więzi ze sprawcą (zob. C. Kulesza [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. II, red. K. Dudka, Warszawa 2020, art. 12).
Jako podstawowe kryterium rozróżnienia, czy dane przestępstwo jest ścigane na wniosek, ale z urzędu czy też nie, jest ustalenie, czy wniosek jest niezbędny do wszczęcia postępowania w danej sprawie czy też jedynie do ścigania imiennie oznaczonych podmiotów. Powyższe umożliwia podział przestępstw na przestępstwa bezwzględnie wnioskowe oraz ścigane względnie na wniosek (zob. M. Kurowski, Kodeks postępowania karnego…, art. 12). Podstawą rozróżnienia jest kryterium podmiotowe – kryterium tym jest „osoba najbliższa dla oskarżonego”.
Zgodnie z art. 115 §11 Kodeksu karnego (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1444 ze zm.; dalej: k.k.), osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.
Wśród przestępstw ściganych na wniosek wyróżnia się przestępstwa bezwzględnie wnioskowe, czyli czyny ścigane w tym trybie niezależnie od stosunku łączącego sprawcę i pokrzywdzonego oraz przestępstwa względnie wnioskowe, czyli ścigane tylko i wyłącznie wtedy, gdy między sprawcą a pokrzywdzonym zachodzi szczególny, określony przez ustawę stosunek (zob. C. Kulesza [w:] Kodeks postępowania karnego…, art. 12).
I tak, w oparciu o powyższe, do przestępstw bezwzględnie wnioskowych zaliczamy np.:
- nieumyślne narażenie na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 160 §5 k.k.);
- groźbę karalną (art. 190 §2 k.k.);
- uporczywe nękanie (art. 190a §4 k.k.);
- wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta (art. 192 §2 k.k.);
- bezprawne zniszczenie lub uszkodzenie informacji (art. 268 §4 k.k.);
- uszkadzanie, niszczenie i usuwanie baz danych (art. 268a §3 k.k.);
- uszkodzenie mienia (art. 288 §4 k.k.).
Natomiast do przestępstw względnie wnioskowych, czyli ściganych na wniosek osoby najbliższej, zaliczamy przestępstwa, które zostały popełnione na szkodę tej osoby, np.:
- nieumyślne naruszenie czynności narządów ciała lub nieumyślne wywołanie rozstroju zdrowia na okres dłuższy niż 7 dni (art. 157 §5 k.k.);
- spowodowanie wypadku w ruchu ze skutkiem w postaci lekkiego uszkodzenia ciała (art. 177 §3 k.k.);
- kradzież (art. 278 §4 k.k.);
- kradzież szczególnie zuchwała (art. 278a §2 k.k.);
- kradzież z włamaniem (art. 279 §2 k.k.);
- przywłaszczenie (art. 284 §4 k.k.);
- oszustwo (art. 286 §4 k.k.);
- oszustwo komputerowe (art. 287 §3 k.k.);
- zabór pojazdu mechanicznego w celu krótkotrwałego użycia (art. 289 §5 k.k.).
Wniosek o ściganie – formy
Prawo nie przewiduje żadnej szczególnej formy złożenia wniosku o ściganie. Oznacza to, że wniosek o ściganie może zostać złożony ustnie do protokołu przesłuchania albo pisemnie. Należy jednak podkreślić, że samo złożenie zawiadomienia o przestępstwie nie stanowi złożenia wniosku o ściganie. Jak wynika z ugruntowanego orzecznictwa, wola ścigania musi zostać wyrażona wyraźnie, aby fakt złożenia wniosku nie budził żadnych wątpliwości. Wniosek powinien zostać złożony w sposób w pełni dobrowolny, ponieważ w innej sytuacji wniosek będzie dotknięty wadą (zob. M. Kurowski, Kodeks postępowania karnego…, art. 12).
Jak wynika z orzecznictwa, fakt nakłonienia pokrzywdzonego, aby złożył wniosek o ściganie, nie wyłącza dobrowolności jego złożenia: „Z faktu, że pokrzywdzona bezpośrednio po dokonaniu na jej osobie przestępstwa określonego w art. 168 §1 k.k. nie miała zamiaru zawiadomienia o przestępstwie i że nakłoniona została do tego przez inną osobę, nie można wnioskować o wyłączeniu dobrowolności przy składaniu przez nią wniosku o ściganie sprawcy, jeżeli treść i forma tego wniosku nie nasuwają zastrzeżeń co do tego, że jest on wyrazem rzeczywistej woli pokrzywdzonej” (wyrok SN z dnia 29.01.1985r., sygn. IV KR 7/85).
Przepisy nie nakładają na uprawnionego do złożenia ww. wniosku obowiązku imiennego wskazania sprawców, niezależnie od stadium postępowania, w którym wniosek został złożony. Dozwolone jest także wskazanie we wniosku sprawców anonimowych (zob. C. Kulesza [w:] Kodeks postępowania karnego…, art. 12).
Wniosek o ściganie – legitymacja
- Małoletni albo ubezwłasnowolniony
Co do zasady, legitymację do złożenia wniosku o ściganie posiada pokrzywdzony. Jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje (art. 51 §2 k.p.k.). Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego, „Pokrzywdzony małoletni nie jest uprawniony do złożenia wniosku o ściganie sprawcy przestępstwa ściganego na wniosek. W wypadku gdy przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje, nie składa – z naruszeniem dobra małoletniego – takiego wniosku, sąd opiekuńczy wydaje odpowiednie zarządzenie” (uchwała SN(7) z dnia 17.12.1970r., sygn. VI KZP 43/68).
Co istotne, w przedmiocie wniosku o ściganie, związanego z osobami małoletnimi lub ubezwłasnowolnionymi, fakt pozostawania „osobą najbliższą” ustalany jest odrębnie pomiędzy sprawcą a pokrzywdzonym oraz uprawnionym do złożenia wniosku w imieniu pokrzywdzonego (zob. M. Kurowski, Kodeks postępowania karnego…, art. 12).
Jak wynika z orzecznictwa, osoba niebędąca małoletnim i nieubezwłasnowolniona, chociażby była dotknięta upośledzeniem umysłowym, może skutecznie złożyć wniosek o ściganie (zob. wyrok SN z dnia 05.01.1973r., sygn. III KR 192/72). Powyższe należy odnieść także do innych okoliczności w postaci chorób psychicznych. Kluczowym warunkiem jest jednak stwierdzenie zrozumienia przez tę osobę znaczenia wniosku o ściganie i wyrażenie przez nią woli ścigania (zob. M. Kurowski, Kodeks postępowania karnego…, art. 12).
- Osoba nieporadna
Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia, jego prawa może wykonywać osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje (art. 51 §3 k.k.). Powyższe odnosi się także do przedmiotowego wniosku o ściganie.
- Pokrzywdzony, który nie jest osobą fizyczną
Z kolei za pokrzywdzonego, który nie jest osobą fizyczną, czynności procesowych dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu (art. 51 §1 k.k.). Jak wynika z orzecznictwa, wniosek taki może złożyć także prokurent (zob. postanowienie SN z dnia 26.11.2003r., sygn. I KZP 28/03).
Cofnięcie wniosku o ściganie
Jak wynika z art. 12 §3 k.p.k., wniosek może być cofnięty w postępowaniu przygotowawczym za zgodą prokuratora, a w postępowaniu sądowym za zgodą sądu – aż do zamknięcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. W sprawach, w których akt oskarżenia wniósł oskarżyciel publiczny, cofnięcie wniosku po rozpoczęciu przewodu sądowego jest skuteczne, jeżeli nie sprzeciwi się temu oskarżyciel publiczny obecny na rozprawie lub posiedzeniu. Ponowne złożenie wniosku jest niedopuszczalne.
Cofnięcie wniosku o ściganie może zostać dokonane zarówno w formie pisemnej, jak i poprzez oświadczenie złożone ustnie do protokołu.
W czasie trwania postępowania sądowego, cofnięcie wniosku o ściganie jest ograniczone terminem prekluzyjnym. Terminem tym jest „zamknięcie przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej”. Jak wynika z orzecznictwa, „Sformułowanie zawarte w art. 12 § 3 k.p.k., iż cofnięcie wniosku o ściganie w postępowaniu sądowym może być skuteczne tylko wtedy, gdy cofnięcie to nastąpi do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego „na pierwszej” rozprawie głównej nie może pozostawiać wątpliwości, iż chodzi tu nie o każdą rozprawę główną, lecz właśnie o pierwszą. Nie musi to być w ogóle pierwszy termin rozprawy, a istotne jest – co podkreśla się w literaturze, – by czynność była dokonana przed rozpoczęciem przewodu sądowego. Jeżeli bowiem w pierwszym terminie rozprawy głównej nie nastąpiło jeszcze otwarcie przewodu sądowego, lecz rozprawę odroczono przed otwarciem przewodu sądowego, to jest możliwe skuteczne cofnięcie wniosku na następnej rozprawie (oczywiście przed rozpoczęciem przewodu sądowego). Byłoby to natomiast niedopuszczalne w wypadku, gdyby rozprawę przerwano lub odroczono po rozpoczęciu przewodu sądowego” (postanowienie SN z dnia 11.08.2000 r., sygn. I KZP 19/00).
W przypadku konieczności ponownego rozpoznania sprawy, np. na skutek uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, cofnięcie wniosku o ściganie jest już niedopuszczalne (zob. M. Kurowski, Kodeks postępowania karnego…, art. 12).