Wymiar sprawiedliwości w Polsce – rodzaje i zadania sądów powszechnych

O Sądy w Konstytucji RP

Zgodnie z art. 10 Konstytucji RP, ustrój RP opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej. Władzę sądowniczą w Polsce sprawują sądy i trybunały. Ponadto, z art. 175 ust. 1 Konstytucji RP wynika, iż wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe.

Sądy powszechne dzieli się na sądy rejonowe, sądy okręgowe i sądy apelacyjne. Sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach,  z  wyjątkiem spraw  ustawowo  zastrzeżonych  dla  właściwości  innych sądów (art. 177 Konstytucji RP). Wskazuje się, że przez „powszechność” sądów należy rozumieć ich ogólną dostępność dla spraw oraz osób (zob. A. Górski [w:] S. Dąbrowski, B. Godlewska-Michalak, K. Gonera, J. Kremer, A. Łazarska, G. Ott, J. Sawiński, Z. Strus, A. Górski, Prawo o ustroju sądów powszechnych. Komentarz, Warszawa 2013, art. 1, LEX). W Polsce postępowanie sądowe jest dwuinstancyjne.

Sądy administracyjne dzielą się na wojewódzkie sądy administracyjne i Naczelny Sąd Administracyjny.

Rodzaj właściwego sądu – powszechny czy też administracyjny – przed którym realizuje się prawo do sądu, określa ustawodawca (por. wyrok SN z dnia 17.12.1997r., sygn. I CKN 370/97).

Rodzaje i zadania sądów powszechnych

Rodzaje i zadania sądów powszechnych, o których stanowi Konstytucja RP, zostały szczegółowo uregulowane w ustawie z dnia 27.07.2001r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 2072 ze zm.; dalej: u.p.u.s.p.).

Zgodnie z art. 1 u.p.u.s.p., sądami powszechnymi w Polsce są:

• sądy rejonowe,
• sądy okręgowe,
• sądy apelacyjne.

Sądy te sprawują wymiar sprawiedliwości w zakresie nienależącym do sądów administracyjnych, sądów wojskowych oraz Sądu Najwyższego. Ponadto, sądy powszechne wykonują także inne zadania z zakresu ochrony prawnej, które powierzone im zostały w drodze ustaw lub przez wiążące Rzeczpospolitą Polską prawo międzynarodowe lub prawo stanowione przez organizację międzynarodową, jeżeli z wiążącej Rzeczpospolitą Polską umowy ją konstytuującej wynika, że jest ono stosowane bezpośrednio. Nadzór nad działalnością sądów w zakresie orzekania sprawuje Sąd Najwyższy, w trybie określonym ustawami (art. 7 u.p.u.s.p.).

Ustawa podkreśla, że główną funkcją sądów jest sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. Natomiast funkcją uzupełniającą jest wykonywanie także innych zadań z zakresu ochrony prawnej, powierzonych w drodze ustawy. Do tych zadań należą m.in. postępowania rejestrowe, postępowania mediacyjne, egzekucyjne czy postępowania wykonawcze (zob. A. Górski [w:] S. Dąbrowski, B. Godlewska-Michalak, K. Gonera, J. Kremer, A. Łazarska, G. Ott, J. Sawiński, Z. Strus, A. Górski, Prawo o ustroju sądów powszechnych. Komentarz, Warszawa 2013, art. 1, LEX).

Sąd rejonowy, okręgowy, apelacyjny – obszary ich właściwości

Obszary właściwości sądów rejonowych, okręgowych i apelacyjnych zostały określone w przepisie art. 10 u.p.u.s.p.

Sąd rejonowy tworzy się dla jednej lub większej liczby gmin. W uzasadnionych przypadkach może być utworzony więcej niż jeden sąd rejonowy w obrębie tej samej gminy (§1). Ponadto, sąd rejonowy tworzy się dla obszaru jednej lub większej liczby gmin zamieszkałych przez co najmniej 50.000 mieszkańców, jeżeli łączna liczba spraw cywilnych, karnych oraz rodzinnych i nieletnich wpływających do istniejącego sądu rejonowego z obszaru tej gminy lub kilku gmin wynosi co najmniej 5000 w ciągu roku kalendarzowego, z poniżej wskazanymi zastrzeżeniami, określonymi w §1b-1d (§1a):

• sąd rejonowy może być utworzony dla jednej lub większej liczby gmin zamieszkałych przez mniejszą niż 50.000 liczbę mieszkańców, jeżeli łączna liczba spraw cywilnych, karnych oraz rodzinnych i nieletnich wpływających do istniejącego sądu rejonowego z obszaru tej gminy lub kilku gmin wynosi co najmniej 5.000 w ciągu roku kalendarzowego (§1b);
• sąd rejonowy może być utworzony według kryteriów określonych w §1b tylko wtedy, gdy zmiana obszaru właściwości sądu rejonowego właściwego dla tej gminy lub gmin nie spowoduje, że istniejący sąd rejonowy nie będzie spełniał kryteriów określonych w § 1a lub 1b (§1c);
• sąd rejonowy może zostać zniesiony, jeżeli łączna liczba spraw cywilnych, karnych oraz rodzinnych i nieletnich wpływających w ciągu kolejnych 3 lat nie przekracza 5.000 w każdym roku kalendarzowym (§1d).

Sąd okręgowy tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej dwóch sądów rejonowych, zwanego dalej w ustawie „okręgiem sądowym” (§2).

Sąd apelacyjny tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej dwóch okręgów sądowych, zwanego dalej w ustawie „obszarem apelacji” (§3).

Oprócz ww. rodzajów sądów, w Polsce funkcjonują ponadto sądu gospodarcze. Zgodnie z art. 10a u.p.u.s.p., sądy gospodarcze rozpoznają sprawy gospodarcze oraz inne sprawy z zakresu prawa gospodarczego i cywilnego, należące do ich właściwości z mocy przepisów odrębnych. Sądami gospodarczymi są powołane do tego wydziały sądów powszechnych.

Wydziały sądów powszechnych i przewodniczący wydziału

• Przewodniczący wydziału

Każdy sąd – czy to sąd rejonowy, sąd okręgowy czy sąd apelacyjny – dzieli się na wydziały. Wydziałem kieruje przewodniczący wydziału, którym jest prezes albo wiceprezes sądu lub inny sędzia. W przypadkach szczególnie uzasadnionych, biorąc pod uwagę racjonalne wykorzystanie kadr sądownictwa powszechnego oraz potrzeby wynikające z obciążenia zadaniami, funkcję przewodniczącego wydziału można powierzyć asesorowi sądowemu (art. 11 §1-2 u.p.u.s.p.). Jeżeli chodzi o wydział ksiąg wieczystych, wydział gospodarczy ds. rejestru zastawów oraz wydziału gospodarczego ds. Krajowego Rejestru Sądowego, to przewodniczącym wydziału jest referendarz sądowy (art. 11 §2a u.p.u.s.p.).

Funkcja przewodniczącego wydziału jest powierzana przez prezesa danego sądu. Przed powierzeniem funkcji przewodniczącego wydziału w sądzie apelacyjnym prezes sądu zasięga opinii kolegium sądu apelacyjnego. Przed powierzeniem funkcji przewodniczącego wydziału w sądzie okręgowym i rejonowym prezes sądu zasięga opinii kolegium sądu okręgowego (art. 11 §3 u.p.u.s.p.). Funkcję przewodniczącego wydziału powierza się na czas określony, nie dłuższy niż 3 lata. Natomiast w przypadku łączenia funkcji przewodniczącego wydziału z funkcją prezesa albo wiceprezesa sądu, funkcję przewodniczącego wydziału powierza się na okres odpowiadający kadencji prezesa albo wiceprezesa sądu (art. 11 §3a-3b u.p.u.s.p.).

Sąd rejonowy – wydziały 

Zgodnie z art. 12 u.p.u.s.p., w sądzie rejonowym można tworzyć następujące wydziały:

• wydział cywilny – ten wydział zajmuje się:

– sprawami z zakresu prawa cywilnego, prawa rodzinnego i opiekuńczego;
– sprawami dotyczącymi demoralizacji i czynów karalnych nieletnich, leczenia osób uzależnionych od alkoholu oraz od środków odurzających i psychotropowych;

– sprawami należącymi do sądu opiekuńczego na podstawie odrębnych ustaw.

• wydział karny – do spraw z zakresu prawa karnego;
• wydział rodzinny i nieletnich – ten wydział zajmuje się:

– sprawami z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego;
– sprawami dotyczącymi demoralizacji i czynów karalnych nieletnich, leczenia osób uzależnionych od alkoholu oraz od środków odurzających i psychotropowych;
– sprawami należącymi do sądu opiekuńczego na podstawie odrębnych ustaw.

• wydział pracy, ubezpieczeń społecznych albo pracy i ubezpieczeń społecznych – do spraw odpowiednio z zakresu prawa pracy lub z zakresu ubezpieczeń społecznych;
• gospodarczy – do spraw gospodarczych oraz innych spraw z zakresu prawa gospodarczego i cywilnego należących do sądu gospodarczego na podstawie odrębnych ustaw;
• ksiąg wieczystych – do prowadzenia ksiąg wieczystych;
• egzekucyjny – do rozpoznawania m.in. takich spraw, jak:

– o nadanie klauzuli wykonalności tytułom egzekucyjnym, o których mowa w art. 777 § 1 pkt 3-6 oraz art. 781 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.), w tym również w przypadkach, o których mowa w art. 778(1), art. 787, art. 787(1), art. 788 i art. 789 k.p.c., o ile nadanie klauzuli wykonalności nie należy do właściwości sądów gospodarczych;

– o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu, którym jest wydane w wydziale egzekucyjnym orzeczenie sądu albo referendarza sądowego prawomocne lub podlegające natychmiastowemu wykonaniu;
– o wyłączenie komornika sądowego;
– o ustanowienie kuratora w postępowaniu egzekucyjnym;
– o zwolnienie od kosztów sądowych przed wszczęciem postępowania w sprawach, o których mowa w przepisach poprzedzających, oraz zwolnienie od kosztów komorniczych.

• Sąd apelacyjny – wydziały 

Zgodnie z art. 18 u.p.u.s.p., sąd apelacyjny dzieli się na wydziały:

• wydział cywilny – do spraw z zakresu prawa cywilnego, prawa rodzinnego i opiekuńczego, jak również spraw gospodarczych oraz innych spraw z zakresu prawa gospodarczego i cywilnego należących do sądu gospodarczego na podstawie odrębnych ustaw;
• wydział karny – do spraw z zakresu prawa karnego oraz spraw zgodności z prawdą oświadczeń lustracyjnych;
• wydział pracy i ubezpieczeń społecznych – do spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych.

W sądach rejonowych, okręgowych i apelacyjnych mogą być tworzone wydziały inne niż ww. wymienione. Ponadto, poza siedzibą sądu mogą być także tworzone wydziały zamiejscowe, a poza siedzibą sądu okręgowego – również ośrodki zamiejscowe.