Udział w bójce i pobiciu

Udział w bójce i pobiciu zanim przejdziemy do określenia odpowiedzialności karnej wyjaśniajmy pojęcia bójka i pobicie, których potoczne rozumienie odbiega nieco od ich definicji w prawie.

Powszechnie uważa się, że jeżeli jedna osoba wyrządzi krzywdę drugiej, to jest to pobicie, a jeżeli obie uczestniczące w zdarzeniu osoby są pokrzywdzone, to mamy do czynienia z bójką. Takie definiowanie pojęcia bójki czy pobicie znacząco odbiega od ich rozumienia przez prawo karne.

Odpowiedzialność karna za udział w bójce i pobiciu została uregulowana w art. 158 Kodeksu karnego (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1444 ze zm.; dalej: k.k.).

Bójka i pobicie – definicje

Bójka to zdarzenie, w którym biorą udział co najmniej trzy osoby i każda z tych osób jednocześnie atakuje i broni się. Nie można tutaj wskazać strony, która jest wyłącznie ofensywna i wyłącznie defensywna. Z kolei pobicie to zdarzenie, w którym również biorą udział co najmniej trzy osoby z tą różnicą, że w tym przypadku można wyodrębnić stronę atakującą i broniącą się (zob. M. Budyn-Kulik [w:] Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, red. M. Mozgawa, LEX/el. 2021, art. 158). Co istotne, braniem udziału w bójce lub pobiciu nie będzie sama fizyczna obecność na miejscu zdarzenia, która nie przybiera jakiejś formy aktywności wskazującej na zamiar uczestnictwa w zdarzeniu i stworzenia realnego zagrożenia dóbr chronionych, tj. życia lub zdrowia człowieka (zob. V. Konarska-Wrzosek [w:] A. Lach, J. Lachowski, T. Oczkowski, I. Zgoliński, A. Ziółkowska, V. Konarska-Wrzosek, Kodeks karny. Komentarz, wyd. III, Warszawa 2020, art. 158). Prawo penalizuje wyłącznie branie udziału w bójce lub pobiciu, które ma niebezpieczny charakter dla życia lub zdrowia człowieka.

Wskazuje się, że z uwagi na dynamiczny charakter obu ww. sytuacji, bójka może przekształcić się w pobicie, a pobicie w bójkę. Co do zasady uczestnikom bójki nie przysługuje prawo do obrony koniecznej (zob. M. Budyn-Kulik [w:] Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, red. M. Mozgawa, LEX/el. 2021, art. 158). Natomiast warte podkreślenia jest, że osoby zaatakowane w ramach pobicia nie ponoszą odpowiedzialności za naruszenie nietykalności cielesnej i obrażenia, które zadadzą napastnikom, ponieważ znajdują się w sytuacji obrony koniecznej (zob. V. Konarska-Wrzosek [w:] A. Lach, J. Lachowski, T. Oczkowski, I. Zgoliński, A. Ziółkowska, V. Konarska-Wrzosek, Kodeks karny. Komentarz, wyd. III, Warszawa 2020, art. 158).

Udział w bójce i pobiciu. – typ podstawowy

Zgodnie z treścią art. 158 §1 k.k., kto bierze udział w bójce lub pobiciu, w którym naraża się człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo nastąpienie skutku określonego w art. 156 §1 lub w art. 157 §1, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Przestępstwo to można popełnić tylko przez działanie, a do jego znamion należy skutek. Pierwszym skutkiem jest narażenie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia. Skutki, o których mowa w przepisach art. 156 §1 oraz art. 157 §1 k.k., to ciężki uszczerbek na zdrowiu i średni uszczerbek na zdrowiu. Co istotne, powyższe znamiona różnych postaci narażenia zostały w ww. przepisie opisane w alternatywie rozłącznej, co oznacza, że jednemu sprawcy możliwe jest przypisanie tylko jednej z ww. postaci narażenia (zob. wyrok SN z dnia 06.04.2017 r., sygn. V KK 342/16). Inaczej mówiąc, sprawca może zostać oskarżony albo o narażenie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia, albo o nastąpienie skutku w postaci ciężkiego bądź średniego uszczerbku na zdrowiu.

Mimo że omawiany przepis uznaje się za namiastkę odpowiedzialności zbiorowej, to należy podkreślić, że sprawca popełnia własny czyn, który polega na wzięciu udziału w bójce lub pobiciu. Wskazuje się, że narażenie na bezpośrednie niebezpieczeństwo, o którym mowa w przepisie, polega na stworzeniu stanu realnej groźby utraty dóbr chronionych, tj. życia i zdrowia.

Zgodnie z treścią przepisu art. 156 §1 k.k., kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci:

• pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia,
• innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej albo znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.

Kolejny przepis reguluje średni uszczerbek na zdrowiu. Zgodnie z treścią art. 157 §1 k.k., kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia, inny niż określony w art. 156 §1, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Jak wynika z orzecznictwa, „Do przypisania udziału sprawcy w pobiciu nie jest konieczne udowodnienie, iż zadał on pokrzywdzonemu lub pokrzywdzonym cios w postaci uderzenia, kopnięcia itp., a wystarczające jest świadome połączenie działania jednego ze sprawców z działaniem drugiego człowieka lub większej grupy osób przeciwko innemu człowiekowi lub grupie osób. Odpowiedzialność za udział w pobiciu ma charakter wspólnej odpowiedzialności za następstwa działania, co stanowi odstępstwo od zasady indywidualizacji odpowiedzialności karnej. Sprawcy odpowiadają niezależnie od tego, czy można ustalić, który z nich spowodował konkretne następstwa, ale pod warunkiem, że każdy z nich możliwość nastąpienia ich przewidywał albo mógł i powinien był przewidzieć” (wyrok SA w Krakowie z dnia 29.06.2010r., sygn. II AKa 69/10).

Udział w bójce i pobiciu. – typy kwalifikowane

Przepis art. 158 §2 i §3 k.k. odnosi się do kwalifikowanych typów przestępstwa bójki i pobicie. Znamieniem kwalifikującym jest tutaj następstwo czynu.

Zgodnie z §2 ww. przepisu, jeżeli następstwem bójki lub pobicia jest ciężki uszczerbek na zdrowiu człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Z kolei przepis §3 stanowi, że jeżeli następstwem bójki lub pobicia jest śmierć człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. W §2 znamieniem, które wpływa na podwyższenie sankcji, jest ciężki uszczerbek na zdrowiu, natomiast w §3 – śmierć człowieka.

Jak wynika z orzecznictwa Sądu Najwyższego, „Dla uznania sprawstwa przestępstwa z art. 158 § 3 k.k. wystarczy, by skutek w postaci śmierci, będący następstwem pobicia, musiał być z nim powiązany przyczynowo, w tym sensie, że uszczerbek na zdrowiu ofiary jest następstwem zajścia jako pewnej całości, i to zajścia charakteryzującego się cechami określonymi w § 1 art. 158 k.k. (…) Określone w przepisie art. 158 § 3 k.k. następstwo w postaci śmierci, czy w przypadku art. 158 § 2 k.k. „ciężkiego uszczerbku na zdrowiu”, nie jest skutkiem indywidualnego działania sprawcy, bowiem między jego działaniem a śmiercią człowieka może nawet nie istnieć związek przyczynowy, a mimo to zachodzi odpowiedzialność na gruncie tego przepisu, o ile tylko sprawca następstwo to przewidywał lub mógł przewidzieć. To sprawia, że ten typ przestępstwa – wobec tylko takich wymogów koniecznych dla jego zaistnienia – żadną miarą nie może być utożsamiany z wskazanym w art. 105 § 2 k.k. „umyślnym przestępstwem ciężkiego uszkodzenia ciała”” (postanowienie SN z dnia 28.07.2010 r., sygn. II KK 27/10).

Jeżeli jednak zostanie ustalone, że skutek w postaci śmieci jest bezpośrednim rezultatem zamierzonego czynu jednego z uczestników bójki lub pobicie, który da się wyodrębnić, uczestnik ten poniesie odpowiedzialność za umyślne spowodowanie tego skutku w sposób niezależny od odpowiedzialności pozostałych uczestników zdarzenia (zob. postanowienie SN z dnia 28.07.2010 r., sygn. II KK 271/09). Zatem „Umyślne spowodowanie śmierci czy ciężkiego uszczerbku na zdrowiu wyklucza możliwość zakwalifikowania takiego działania z art. 158 § 3 k.k., czy art. 158 § 2 k.k., skoro wskazane w tych przepisach następstwa mogą być przez sprawcę „objęte” tylko nieumyślnością. Gdy zostanie ustalone, że skutek śmiertelny jest bezpośrednim rezultatem dającego się wyodrębnić zamierzonego czynu jednego z uczestników bójki lub pobicia, to poniesie on odpowiedzialność za umyślne spowodowanie skutku (art. 148 § 1 k.k. lub art. 156 § 1 k.k.), niezależnie od odpowiedzialności pozostałych uczestników na podstawie art. 158 § 2 k.k. czy art. 158 § 3 k.k.” (postanowienie SN z dnia 28.07.2010 r., sygn. II KK 271/09).

Okoliczności obostrzające odpowiedzialność sprawcy pobicia określił także SA w Warszawie w wyroku z dnia 12.04.2017 r., sygn. II AKa 18/17. Sąd w uzasadnieniu wskazał, iż „Okolicznościami obciążającymi sprawcę pobicia jest to, że zaatakował swojego kolegę i pomimo, że pokrzywdzony nie bronił się, w dalszym ciągu bił go. Nie bez znaczenia jest także to, że sprawca odszedł i nie zainteresował się losem leżącego pokrzywdzonego”.