Przyczyny ustania małżeństwa – uznanie za zmarłego (art. 55 kro)

Jedną z przyczyn ustania małżeństwa jest uznanie za zmarłego, uregulowane w art. 55 KRO. Zgodnie z tym przepisem, w razie uznania jednego z małżonków za zmarłego domniemywa się, że małżeństwo ustało z chwilą, która w orzeczeniu o uznaniu tego małżonka za zmarłego została oznaczona jako chwila jego śmierci (§1). Natomiast, jeżeli po uznaniu jednego z małżonków za zmarłego drugi małżonek zawarł nowy związek małżeński, związek ten nie może być unieważniony z tego powodu, że małżonek uznany za zmarłego żyje albo że jego śmierć nastąpiła w innej chwili aniżeli chwila oznaczona w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego. Przepisu tego nie stosuje się, jeżeli w chwili zawarcia nowego związku małżeńskiego strony wiedziały, że małżonek uznany za zmarłego pozostaje przy życiu (§2).

Postępowanie w sprawie uznania za zmarłego

W doktrynie wskazuje się, że treść ww. przepisu jest konsekwencją art. 31 § 1 KC, który stanowi, iż „Domniemywa się, że zaginiony zmarł w chwili oznaczonej w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego”. Sądem właściwym do wszczęcia postępowania o uznaniu za zmarłego jest sąd rejonowy. Postępowanie toczy się w trybie nieprocesowym na podstawie art. 526-534 KPC (zob. Art. 55 KRO Gromek 2018, wyd. 6/Gromek). Skutek domniemania, zawartego w art. 55 § 1 KRO, wyraża się w zniesieniu względem małżonka, który nie został uznany za zmarłego, zakazu przewidzianego w art. 13 § 1 KRO (przeszkoda pozostawania w związku małżeńskim). Z chwilą zawarcia w dobrej wierze nowego małżeństwa – poprzednie małżeństwo ustaje. Następcza wiadomość o tym, że małżonek uznany za zmarłego żyje, nie ma żadnego wpływu na ważność nowego małżeństwa (zob. Art. 55 KRO red. Pietrzykowski 2020, wyd. 6/J. Gajda).

Unieważnienie małżeństwa

Z analizy przepisu art. 55 § 2 zd. 2 KRO wynika, że jeżeli obie strony zawierające związek małżeński wiedziały, że małżonek jednej z nich, który został uznany za zmarłego żyje, małżeństwo może zostać unieważnione. Podstawą unieważnienia jest wówczas art. 13 § 1 KRO. Zgodnie ze stanowiskiem SN, „jeżeli w chwili zawarcia nowego związku małżeńskiego strony wiedziały o tym, że małżonek uznany za zmarłego żyje, to wówczas ponowny związek małżeński może być unieważniony. Tłumaczy się to tym, że w sytuacji przewidzianej w zd. drugim § 2 art. 55 k.r.o., pomimo prawomocnego uznania osoby za zmarłą, współmałżonka jej obowiązuje zakaz zawierania drugiego małżeństwa. W takiej bowiem sytuacji (a więc inaczej niż wtedy, gdy małżonek osoby uznanej za zmarłą, zawierając ponowne małżeństwo, jak również druga strona tego aktu nie wiedzą o tym, że uznany za zmarłego żyje) pierwsze małżeństwo nie ustaje i dlatego to drugie jest bigamiczne. A jako bigamiczne, podlega ono unieważnieniu” (wyrok SN z 03.02.1970r., sygn. II CR 517/69). Dalej SN wskazuje, że „Z przepisu tego jednoznacznie wynika, iż powyższa świadomość musi wystąpić u obojga małżonków drugiego małżeństwa. Jeżeli więc w chwili zawierania małżeństwa, o nieprawdziwości uznania za zmarłego małżonka osoby wstępującej w ponowny związek małżeński wiedziała tylko jedna ze stron drugiego małżeństwa, to brak jest podstaw do jego unieważnienia” (j.w.).

Zawarcie małżeństwa przez małżonka uznanego za zmarłego

W doktrynie wskazuje się również na sytuację, kiedy drugie małżeństwo zostaje zawarte przez małżonka uznanego za zmarłego, zanim poprzednie małżeństwo ustało. Taki związek małżeński nie podlega ochronie prawnej – znaczenie rozstrzygające ma tutaj zła wiara osoby uznanej za zmarłą. Dlatego też małżeństwo takiej osoby może zostać unieważnione jako zawarte wbrew zakazowi bigamii (zob. Art. 55 KRO red. Pietrzykowski 2020, wyd. 6/J. Gajda). Powyższe jest zgodne ze stanowiskiem SN: „Brak zakazu zawarcia ponownego małżeństwa po jego ustaniu na skutek uznania jednego z małżonków za zmarłego odnosi się wyłącznie do drugiego małżonka. Dlatego osoba niesłusznie uznana za zmarłą nie może z powołaniem się na domniemanie ustawowe z art. 55 par. 1 KRO zawrzeć ponownego związku małżeńskiego” (SN z dnia 08.07.1969r., sygn. II CR 100/69).

Powództwo o unieważnienie małżeństwa

Osoby, które są zainteresowane w ustaleniu, że małżonek uznany za zmarłego żyje albo że żył w chwili zawarcia nowego małżeństwa, mogą – zależnie od stanu faktycznego – wystąpić z powództwem:

o unieważnienie małżeństwa bądź
o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa.

Powództwo o unieważnienie małżeństwa może nastąpić na podstawie ww. przepisu art. 55 § 2 zd. 2 KRO. Aby małżeństwo mogło zostać unieważnione, najpierw musi zostać uchylone postanowienie o uznaniu za zmarłego (art. 55§2 KRO w zw. z art. 539-543 KPC). Także małżonek, który został uznany za zmarłego, może wnosić o unieważnienie nowego małżeństwa swojego współmałżonka. Interes prawny w żądaniu unieważnienia małżeństwa bigamicznego ma także dziecko z pierwszego małżeństwa (wyrok SN z dnia 03.02.1970r., sygn. II CR 517/69). Mają tutaj zastosowanie przepisy o unieważnieniu małżeństwa z powodu naruszenia zakazu przewidzianego w art. 13 KRO. Z kolei powództwo o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa ma na celu stwierdzenie, czy pierwsze małżeństwo w wypadku uznania jednego z małżonków za zmarłego ustało, czy istnieje nadal (zob. Art. 55 KRO red. Pietrzykowski 2020, wyd. 6/J. Gajda). Odnosząc się do powyższego należy wskazać na wyrok SN z dnia 18.01.1974r., sygn. I CR 794/73: „Wobec ustania z mocy prawa pierwszego małżeństwa małżonek uznany niezgodnie z prawdą za zmarłego ma interes prawny w ustaleniu, że jego związek małżeński ustał z dniem zawarcia przez drugiego małżonka ponownego związku małżeńskiego”.