Przestępstwo znęcania się nad osobą najbliższą
Przestępstwo znęcania się zostało uregulowane w rozdziale XXVI Kodeksu karnego. Zgodnie z art. 207 §1 Kodeksu karnego (dalej: k.k.), kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Co to znaczy „znęca się”?
W pierwszej kolejności należałoby wyjaśnić pojęcie „znęca się”. Zagadnieniem tym zajął się Sąd Najwyższy. W uchwale z 09.06.1976r., sygn. VI KZP 13/75, SN przyjął, że „Ustawowe określenie «znęca się» oznacza działanie albo zaniechanie, polegające na umyślnym zadawaniu bólu fizycznego lub dotkliwych cierpień moralnych, powtarzającym się w czasie albo jednorazowym, lecz intensywnym i rozciągniętym w czasie„.
Znęcanie się fizyczne lub psychiczne
Analizowany przepis stanowi o znęcaniu się fizycznym lub psychicznym. Przykładowo, znęcanie fizyczne może polegać na m.in. „biciu, rzucaniu przedmiotami, głodzeniu, odmawianiu pożywienia czy napojów, zmuszaniu do przebywania na zimnie, poleceniu wykonywania upokarzających czynności, wyrzucaniu z domu, wyrywaniu włosów, przypalaniu papierosem”. Z kolei znęcanie psychiczne ma miejsce w sytuacji m.in. „kłamania, wyszydzania, upokarzania, znieważania, straszenia, gróźb bezprawnych, sprowadzania do mieszkania osób nieakceptowanych przez domowników (np. prostytutek czy przestępców)” (przykłady zob. Komentarz do art.207 Kodeksu karnego, M. Mozgawa, LEX). Należy jednak podkreślić, że jeżeli ofiara nie odczuwa żadnego cierpienia – czy to fizycznego, czy psychicznego – wówczas brak jest podstaw do tego, aby mówić o znęcaniu się.
Znęcanie się psychiczne nad dzieckiem
W kontekście znęcania się nad dzieckiem: „System zakazów i nakazów” jak np. ograniczenie kontaktów z rówieśnikami i rodziną, ograniczenie dostępu do jedzenia, słodyczy i telewizji może mieścić się w pojęciu znęcania psychicznego” (postanowienie SN z 15.04.2010 r., sygn. IV KK 36/10).
Nad kim może znęcać się sprawca?
Odnosząc się do przedmiotu bezpośredniego oddziaływania sprawcy poprzez działania czy zaniechanie, omawiany przepis wymienia osobę najbliższą dla sprawcy oraz osobę pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawy. Definicja ustawowa osoby najbliższej zawarta jest w art. 115 §11 k.k. Zgodnie z tym przepisem, osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. Natomiast stosunek zależności od sprawcy zachodzi wówczas, „gdy pokrzywdzony nie jest zdolny z własnej woli przeciwstawić się znęcaniu i znosi je z obawy przed pogorszeniem swoich dotychczasowych warunków życiowych (np. utratą pracy, środków utrzymania, mieszkania, rozłąką lub zerwaniem współżycia ze sprawcą). Stosunek tego rodzaju może istnieć z mocy prawa (np. w razie ustanowienia opieki lub umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej) albo na podstawie umowy (np. między pracodawcą a pracownikiem, najemcą a wynajmującym). Może też wynikać z sytuacji faktycznej, stwarzającej dla sprawcy sposobność znęcania się przy wykorzystaniu nad ofiarą przewagi, jaką mu daje łącząca ich więź materialna, osobista lub uczuciowa. (…) Wspólne zamieszkiwanie może kreować stosunek zależności” (postanowienie SN z 29.01.2019r., sygn. IV KK 752/18). Omawiane przestępstwo jest zatem przestępstwem indywidualnym.
Jedno przestępstwo w przypadku znęcania się nad kilkoma osobami
W sytuacji naruszenia dobra prawnego więcej niż jednego członka rodziny, SN uznał, że „Ze względu na dobro chronione, jakim jest prawidłowość funkcjonowania, a zatem i dobro, rodziny, należy przyjąć, że zachowania naruszające dobra prawne więcej niż jednego członka rodziny stanowią jedno przestępstwo znęcania się określone w art. 207 § 1 KK” (SN z 31.09.2015r., sygn. I KZP 1/15).
Zamiar sprawcy
Zamiar w omawianym przestępstwie może być zarówno bezpośredni, jak i ewentualny, co wprost wynika z postanowienia SN z 23.05.2017r., sygn. III KK 157/17: „Przestępstwo z art. 207 § 1 KK może być popełnione także w zamiarze ewentualnym, choć poglądy doktryny i orzecznictwa są w tej kwestii