Podejrzany, oskarżony, osoba podejrzana – czyli kto jest kim w postępowaniu karnym

Na różnych etapach postępowania karnego mamy do czynienia z określaniem danej osoby jako „podejrzany” albo „oskarżony”. Przez osoby nie mające styczności z prawem pojęcia te używane są często zamiennie, co nie jest poprawną praktyką. Definicje legalne oskarżonego i podejrzanego zawarte są w Kodeksie postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 534 ze zm.; dalej: k.p.k.) w przepisie art. 71. Z kolei „osoba podejrzana” nie jest stroną postępowania karnego.

Postepowanie Karne – Podejrzany

Zgodnie z art. 71 §1 k.p.k., za podejrzanego uważa się osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego. Powyższe ma miejsce w postępowaniu przygotowawczym, czyli jest najczęściej dokonywane przed prokuratorem czy funkcjonariuszem policji.

Powyższa definicja określa moment, z jakim następuje przekształcenie postępowania, tj. z jaką chwilą osoba uzyskuje status podejrzanego i staje się stroną toczącego się postępowania. Jest to tzw. przejście z fazy postępowania „in rem” (co oznacza: postępowania w sprawie) do fazy postępowania „in personam” (co oznacza: postępowania przeciwko osobie). Pomimo że ww. definicja określa moment przekształcenia, jego określenie w praktyce nastręcza pewnych trudności. Wynika to z faktu, iż wydanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów oraz przesłuchanie w charakterze podejrzanego z reguły nie zachodzą dosłownie w tym samym czasie, ponieważ są to dwie zupełnie odrębne czynności (zob. K. Eichstaedt [w:] Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, red. D. Świecki, LEX/el. 2021, art. 71). Z pomocą przychodzi tutaj orzecznictwo.

Jak wynika z postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 24.04.2007r., sygn. IV KK 31/07: „Wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów nie można utożsamiać z jego sporządzeniem, gdyż wydanie postanowienia oznacza zarazem jego uzewnętrznienie. Aby postanowienie to zostało uznane za wydanie, czyli prawnie skuteczne, niezbędne jest kumulatywne spełnienie 3 warunków: sporządzenie postanowienia, jego niezwłoczne ogłoszenie i przesłuchanie podejrzanego”.

Powyższe potwierdza także postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16.01.2009r., sygn. IV KK 256/08: „Pomiędzy terminami „wydanie” postanowienia z art. 71 §1 k.p.k. a „sporządzenie” postanowienia z art. 313 §1 k.p.k., zachodzi istotna różnica, jako że dla „wydania” niezbędne jest dopełnienie kolejnych czynności procesowych wskazanych w tym drugim przepisie, określanych jako „promulgacja” postanowienia, która jest z kolei niezbędna dla skuteczności tej czynności procesowej. Tym samym dla przyjęcia, że nastąpiło przekształcenie się postępowania z fazy in rem w fazę in personam nie jest, poza wypadkami wskazanymi w art. 313§ 1 in fine k.p.k., wystarczające sporządzenie postanowienia o przedstawieniu zarzutów, lecz niezbędne jest również jego ogłoszenie podejrzanemu. (…) Niezwłoczne ogłoszenie nie oznacza nic innego, jak ogłoszenie w możliwie najszybszym czasie, bez zbędnych przerw. Już w momencie sporządzenia postanowienia o przedstawieniu zarzutów powinny zostać podjęte także czynności związane z wezwaniem podejrzanego do stawiennictwa w realnym terminie i jeżeli nie wystąpią przeszkody wskazane w art. 313 §1 in fine k.p.k., to obowiązkiem organu ścigania jest wykonanie wymienionych w tym przepisie czynności (sporządzenie, ogłoszenie i przesłuchanie podejrzanego) w możliwie krótkich odstępach czasu bez nieuzasadnionej zwłoki. Obowiązek „niezwłocznego” ogłoszenia postanowienia o przedstawieniu zarzutów ciąży tym samym na organie procesowym i wyłącznie z przyczyn praktycznych (ukrywanie się podejrzanego lub jego nieobecność w kraju) możliwe jest w tym względzie opóźnienie”.

Zwraca się uwagę, iż w postępowaniu przyspieszonym moment, w którym dana osoba uzyskuje status podejrzanego, nie jest precyzyjnie określony. Przepis art. 517c §2 k.p.k. jedynie w sposób pośredni wskazuje na tę sytuację, bowiem wynika z niego, iż podejrzanego poucza się o uprawnieniach (zob. H. Paluszkiewicz [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. II, red. K. Dudka, Warszawa 2020, art. 71).

Podejrzanemu przysługuje m.in.:

• prawo do odmowy składania wyjaśnień w sprawie oraz do ewentualnego ich złożenia na każdym późniejszym etapie postępowania;
• prawo zgłoszenia wniosku o pisemne uzasadnienie zarzutów;
• prawo korzystania z pomocy obrońcy, w tym obrońcy z urzędu;
• prawo zapoznania się z aktami postępowania dopiero na koniec tegoż postępowania na zgłoszony przez podejrzanego wniosek. Podejrzany ma jednak prawną możliwość, aby zapoznać się z aktami wcześniej – może to nastąpić po uprzedniej zgodzie prowadzącego postępowanie;
• prawo składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia;
• prawo korzystać z bezpłatnej pomocy tłumacza.

Do obowiązków podejrzanego należy stawiennictwo na każde wezwanie w toku postępowania karnego czy też zawiadamianie prowadzącego postępowanie o każdej zmianie miejsca swego zamieszkania lub pobytu trwającego dłużej niż 7 dni.

Co ważne, podejrzany nie ma obowiązku dowodzenia swojej niewinności. Nie ma również obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść.

Postępowanie Karne – Podejrzany a osoba podejrzana

Definicja podejrzanego została zawarta w ww. przepisie art. 71 §1 k.p.k. Jak wynika z orzecznictwa, „Nie może też budzić najmniejszych wątpliwości to, że status podejrzanego przysługuje tylko w takim zakresie, w jakim w toku postępowania przygotowawczego przedstawiono zarzuty, względnie przesłuchano osobę w charakterze podejrzanego bez wydania stosownego postanowienia (art. 71 §1 k.p.k.)” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26.08.2010r., sygn. I KZP 13/10).

Kodeks postępowania karnego nie zawiera legalnej definicji osoby podejrzanej.

Osobą podejrzaną,

Jest osoba, którą podejrzewa się o popełnienie danego przestępstwa, czyli istnieją wobec niej przypuszczenia, że popełniła określone przestępstwo, ale nie przedstawiono jej jeszcze zarzutów popełnienia tegoż przestępstwa. Osoba podejrzana nie jest stroną postępowania karnego (zob. K. Eichstaedt [w:] Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz…, art. 71). Wokół osoby podejrzanej koncentrują się działania, które określają przepisy prawa karnego procesowego.

Zgodnie z orzecznictwem, „Osoba, w stosunku do której nie wydano postanowienia o przedstawieniu zarzutów, ani nie przesłuchano jej w charakterze podejrzanego po uprzednim poinformowaniu jej o treści zarzutu, może być jedynie tzw. osobą podejrzaną, niekorzystającą z uprawnień, które przysługują podejrzanemu, jako stronie procesowej. Stwierdzenie to wynika wprost z treści precyzyjnej definicji podejrzanego, zamieszczonej w art. 71 § 1 kpk. Nie trzeba dodawać, że wszystkie postanowienia art. 316 kpk posługują się pojęciem podejrzanego, jako jednej ze stron postępowania, korzystających z uprawnień przewidzianych w przepisach tego artykułu. Wskazane w nich strony postępowania wyznaczają jednocześnie zakres osób uprawnionych do wzięcia udziału w czynności procesowej i wymagających zawiadomienia o jej terminie, w rozumieniu postanowień zawartych w art. 117 kpk.” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 02.07.2003r., sygn. II KK 268/02).

W literaturze wskazuje się na kryteria, które wyróżniają osobę podejrzaną. Tymi kryteriami są: brak elementu formalnego, czyli przedstawienia danej osobie zarzutów oraz istnienie elementu faktycznego, czyli danych, które co najmniej uzasadniają popełnienie przestępstwa (zob. K. Eichstaedt [w:] Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz…, art. 71).

Oskarżony

Zgodnie z art. 71 §2 k.p.k., za oskarżonego uważa się osobę, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osobę, co do której prokurator złożył wniosek wskazany w art. 335 §1 (skazanie bez rozprawy) lub wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. Jeżeli kodeks niniejszy używa w znaczeniu ogólnym określenia „oskarżony”, odpowiednie przepisy mają zastosowanie także do podejrzanego (art. 71 §3 k.p.k.).

Należy podkreślić, że oskarżonym może być tylko i wyłącznie osoba fizyczna.

Co do praw i obowiązków oskarżonego, to w toku postępowania przed sądem są one co do zasady takie, jak podejrzanego w postępowaniu przygotowawczym, z tą różnicą, iż oskarżony ma nieograniczony dostęp do akt postępowania. Wynika to z zasady jawności postępowania.

Oskarżonemu przysługuje m.in.:

• prawo do obrony, w tym do korzystania z pomocy obrońcy (w tym z obrońcy z urzędu);
• prawo do składania/odmowy składania wyjaśnień, odmowy odpowiedzi na pytania;
• prawo do składania wniosków dowodowych
• prawo do uczestniczenia w postępowaniu dowodowym;
• prawo do zaskarżenia wyroku sądu.

Obowiązek stawiennictwa na każde wezwanie czy też obowiązek zawiadamiania o każdej zmianie miejsca swego zamieszkania lub pobytu trwającego dłużej niż 7 dni pozostaje aktualny także wobec oskarżonego.