Oszustwo jest jednym z częściej popełnianych przestępstw. Liczba wszczętych postępowań w tego typu sprawach wynosi kilkadziesiąt tysięcy rocznie. Poniższy wykres sporządzony na podstawie statysty Komendy Głównej Policji (http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko-16/63976,Oszustwo-art-286.html) obrazuje z jak dużą skalą tego typu przestępstwa mamy do czynienia.
Oszustwo
Przestępstwo oszustwa zostało uregulowane w art. 286 Kodeksu karnego (dalej: k.k.). Zgodnie z treścią tego przepisu, kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8 (§1).
Co chroni art. 286 k.k.
Przedmiotem ochrony w ww. przepisie są prawa majątkowe (mienie). W przypadku przestępstwa oszustwa czynność sprawcza polega na doprowadzeniu innej osoby do niekorzystnego rozporządzenia mieniem własnym lub cudzym. Jak wynika z postanowienia SN z dnia 14.05.2019 r., sygn. akr II KK 265/18, „Pojęcie „korzyści majątkowej”, będącej celem działania sprawcy, jest rozumiane szeroko. Chodzi o aktualne i przyszłe przysporzenie mienia, ogólniej – polepszenie sytuacji majątkowej. Sprawca nie musi dążyć do przywłaszczenia mienia, czyli do uzyskania niegodziwej korzyści majątkowej”. Zgodnie z orzeczeniem SA w Warszawie z dnia 08.04.2019 r., sygn. akt II AKa 505/18, „Elementy przedmiotowe oszustwa muszą mieścić się w świadomości sprawcy i muszą być objęte jego wolą. Sprawca nie tylko musi chcieć uzyskać korzyść majątkową, lecz musi także chcieć w tym celu użyć określonego sposobu działania lub zaniechania”.
W jaki sposób można popełnić to przestępstwo oszustwa
W doktrynie wskazuje się, że analizowane przestępstwo można popełnić jedynie poprzez działanie, którym może być wprowadzenie w błąd (tzw. „oszustwo czynne”), wyzyskanie błędu, wyzyskanie niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania. Zarówno druga, jak i trzecia postać oszustwa jest również często określana mianem „oszustwa biernego”, co nie oznacza, że istnieje możliwość dopuszczenia się ich poprzez zaniechanie.
Oszustwo – Na czym polega wprowadzenie w błąd
Wprowadzenie w błąd to podejmowanie przez sprawcę oszukańczych kroków, które mają na celu wywołanie u pokrzywdzonego fałszywego obrazu rzeczywistości. Zgodnie z postanowieniem SN z dnia 20.01.2017 r., sygn. akt IV KK 438/16, „Wprowadzenie w błąd pokrzywdzonego lub osoby rozporządzającej mieniem może być dokonane także za pośrednictwem innych osób, nieświadomych tego, że tworzą u kogoś mylne wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy”. Jeżeli osoba pokrzywdzona posiada niewłaściwe przekonanie o otaczającej ją rzeczywistości, wówczas sprawca ten zafałszowany obraz wykorzystuje. Jest to wyzyskanie błędu. Z kolei wyzyskanie niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, podobnie jak powyższe, również wymaga aktywnych działań sprawcy. Jest to brak możliwości racjonalnej oceny decyzji podejmowanej przez pokrzywdzonego. Niezdolność może być czasowa lub trwała, jednakże nie ma znaczenia ani jej przyczyna, ani sposób jej wyzyskania przez sprawcę.
Oszustwo – Działanie w celu osiągnięcia korzyści majątkowej
Przestępstwo oszustwa jest przestępstwem materialnym – skutkiem jest tutaj niekorzystne rozporządzenie mieniem przez pokrzywdzonego oraz przestępstwem kierunkowym – działania podejmowane „w celu osiągnięcia korzyści majątkowej”. Nie ma jednak znaczenia, czy sprawca faktycznie osiągnął korzyść. Z kolei w orzeczeniu z dnia 24.01.2019 r., sygn. akt IV KK 465/17, SN odnosi się do znamion przestępstwa: „Dla realizacji znamienia działania w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, sprawca wcale nie musi dążyć do przywłaszczenia mienia stanowiącego przedmiot oszukańczych zabiegów. Może on nawet zakładać zwrot mienia pokrzywdzonemu, zamierzając jednak osiągnąć korzyść majątkową płynącą z rozporządzenia mieniem przez pokrzywdzonego, przejawiającą się w jakiejkolwiek postaci. Ustawowe znamię, stanowiące skutek przestępstwa oszustwa, określone w art. 286 § 1 KK, wypełnione zostaje wtedy, gdy sprawca, działając w sposób opisany w tym przepisie doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia mieniem, które jest niekorzystne z punktu widzenia interesów tej osoby lub innej osoby pokrzywdzonej. Powstanie szkody w mieniu nie jest przy tym warunkiem koniecznym do przyjęcia, że doszło do tak pojmowanego niekorzystnego rozporządzenia mieniem. Nie znajduje także uzasadnienia w konstrukcji przestępstwa oszustwa wymóg, aby sprawca już w momencie zawierania umowy miał mieć zamiar niewywiązania się z niej”.
Zgodnie z §4 omawianego przepisu, jeżeli oszustwo popełniono na szkodę osoby najbliżej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego.