Małżeńskie ustroje majątkowe
Małżeński ustrój majątkowy jest zespołem zasad, które określają wzajemne pozycje małżonków z punktu widzenia ich mas majątkowych, a także ich odpowiedzialności za zobowiązania (zob. G. Dąbrowski, Prawo rodzinne i nieletnich w pigułce, Warszawa 2020). Podstawowym stosunkiem majątkowym małżeńskim, wynikającym z Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jest ustrój wspólności ustawowej. Ustrój ten nie jest jednak ustrojem przymusowym – przepis art. 47 § 1 KRO daje małżonkom możliwość jego modyfikacji. Ze wskazanego przepisu wynika, iż „Małżonkowie mogą przez umowę zawartą w formie aktu notarialnego wspólność ustawową rozszerzyć lub ograniczyć albo ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków (umowa majątkowa)”. Z kolei o przymusowym ustroju majątkowym mówimy w przypadku rozdzielności majątkowej na podstawie orzeczenia sądu albo z mocy samego prawa w okolicznościach wskazanych w art. 52-54 KRO.
Rodzaje małżeńskich ustrojów majątkowych
Jak wynika z powyższego, wyróżniamy następujące rodzaje małżeńskich ustrojów majątkowych:
- ustrój wspólności ustawowej – powstaje ex lege z chwilą zawarcia małżeństwa albo zniesienia separacji i istnieje przez cały czas trwania małżeństwa, jeżeli nie ma odmiennej małżeńskiej umowy majątkowej, chyba że zaistniały okoliczności z art. 52-54 KRO;
- ustrój umownej wspólności majątkowej w zakresie szerszym od przewidzianego w przepisach o wspólności ustawowej (ustrój wspólności rozszerzonej);
- ustrój umownej wspólności majątkowej w zakresie węższym od przewidzianego w przepisach o wspólności ustawowej (ustrój wspólności ograniczonej);
- ustrój rozdzielności majątkowej zwykłej – powstaje w wyniku zawarcia umowy majątkowej, ustanowienia przez sąd albo ex lege w razie ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków lub orzeczenia separacji;
- ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków – powstaje poprzez zawarcie umowy majątkowej.
Jak zawrzeć taką umowę?
Umowa taka może być zawarta zarówno przed zawarciem małżeństwa, jak i w trakcie jego trwania. Umowę tę małżonkowie mogą zawrzeć osobiście lub przez pełnomocnika. Ponadto umowa może być zmieniona albo rozwiązana. W razie jej rozwiązania w czasie trwania małżeństwa, powstaje między małżonkami wspólność ustawowa, chyba że strony postanowiły inaczej (art. 47 § 2 KRO). Jak wynika z art. 47(1) KRO, małżonek może powoływać się względem innych osób na umowę majątkową małżeńską tylko wtedy, gdy jej zawarcie oraz rodzaj były tym osobom wiadome.
Prawo międzynarodowe
Zgodnie z art. 52 ust. 1 Prawa prywatnego międzynarodowego, „Małżonkowie mogą poddać swe stosunki majątkowe prawu ojczystemu jednego z nich albo prawu państwa, w którym jedno z nich ma miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu. Wyboru prawa można dokonać także przed zawarciem małżeństwa”. Dalej, z ust. 2 wynika, iż majątkowa umowa małżeńska podlega prawu wybranemu przez strony zgodnie z przepisem ust. 1, wskazanym powyżej. W razie braku wyboru prawa, do majątkowej umowy małżeńskiej ma zastosowanie prawo właściwe dla stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami z chwili zawarcia umowy. Dokonując wyboru prawa dla stosunków majątkowych małżeńskich lub majątkowej umowy małżeńskiej wystarczy zachować formę, która jest przewidziana dla majątkowych umów małżeńskich przez prawo wybrane lub prawo państwa, w którym do wyboru prawa doszło (ust. 3). Na uwagę zasługuje również art. 53 ust. 1 ww. ustawy, zgodnie z którym „Jeżeli małżonek i osoba trzecia będąca wierzycielem mają w chwili powstania zobowiązania miejsce zwykłego pobytu w tym samym państwie, prawo tego państwa stosuje się do oceny skuteczności małżeńskiego ustroju majątkowego wobec osób trzecich, chyba że osoba trzecia w chwili powstania zobowiązania znała charakter i treść tego ustroju lub przy dołożeniu należytej staranności mogła je poznać albo zostały dopełnione wymagania dotyczące jawności i wpisów przewidziane wprawie właściwym dla małżeńskiego ustroju majątkowego lub – w odniesieniu do praw rzeczowych na nieruchomościach – w prawie państwa, na którego terytorium nieruchomość się znajduje”. Powyższe ma odpowiednie zastosowanie do odpowiedzialności małżonka za zobowiązania zaciągnięte przez drugiego małżonka w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny (art. 53 ust. 2).
Każdy z rodzajów małżeńskich ustrojów majątkowych, wskazanych w niniejszym omówieniu, będzie przedmiotem oddzielnego opracowania.