Konkubinat, Kodeks rodzinny i opiekuńczy (dalej: KRO) nie zawiera legalnej definicji konkubinatu. Rozumienie pojęcia i charakteru konkubinatu można odszukać w orzecznictwie.

Czym jest konkubinat?

Zgodnie z wyrokiem SN Z 05.12.1997r., II CKN 485/97, „Konkubinat jest prawnie nieuregulowaną trwałą wspólnotą życiową mężczyzny i kobiety”. Jako cechy charakterystyczne konkubinatu SN w ww. wyroku wskazał:

  • związek mężczyzny i kobiety,
  • trwałość tego związku,
  • pożycie jak w małżeństwie,
  • brak zdarzenia prawnego regulującego ten związek.
Konkubinat

Jakie są przesłanki trwałości związku?

Dalej SN wskazał na zewnętrzne przejawy wymienionej trwałości i pożycia, którymi są:

  • współżycie fizyczne,
  • wspólne zamieszkiwanie i
  • wspólne prowadzenie gospodarstwa domowego.

Rozliczenie konkubinatu

W doktrynie i orzecznictwie istnieje spór w kwestii dopuszczalności wykorzystania poszczególnych instytucji cywilnoprawnych do regulacji stosunków majątkowych osób żyjących w konkubinacie (konkubentów). Rozbieżności stanowisk dotyczą m.in. dopuszczalności stosowania do rozliczeń konkubentów przepisów o zniesieniu współwłasności czy przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Przykładowo, SA w Gdańsku w wyroku z 14.03.2018 r., V ACa 92/17 stwierdził, że „rozliczenie majątkowe pomiędzy osobami pozostającymi w konkubinacie w braku podstawy kontraktowej lub deliktowej rozliczenia, powinno być dokonane w trybie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 k.c.)”. Z kolei w bardziej kompromisowym orzeczeniu SN stanął na stanowisku, iż „Rozliczenia z tytułu roszczeń do majątku, jakiego mężczyzna i kobieta, żyjący bez zawarcia związku małżeńskiego, dorobili się prowadząc wspólnie gospodarstwo rolne, oraz z tytułu nakładów, jakich jedno z nich dokonało na nieruchomości lub rzecz ruchomą należącą do drugiego, a wchodzącą w skład tego gospodarstwa, mogą być przeprowadzone w postępowaniu o zniesienie współwłasności przedmiotów stanowiących ich majątek wspólny. Dokonując takich rozliczeń sąd stosuje: co do roszczeń z tytułu nabytych wspólnie, na własność lub w posiadanie, nieruchomości i rzeczy ruchomych, jak również z tytułu nakładów dokonanych na te przedmioty – przepisy o zniesieniu współwłasności, natomiast co do roszczeń z tytułu nakładów dokonanych przez jedną z wymienionych osób w przedmiotach należących do drugiej, a wchodzących w skład wspólnego gospodarstwa – przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu” (uchwała SN z 30.01.1970r., III CZP 62/69).

Czym jest konkubinat

Jakie przepisy chronią konkubenta?

Konkubent jest osobą, której liczne przepisy zapewniają ochronę prawną. Zgodnie z wyrokiem NSA z 12.04.2000r., V SA 1512/99, „Konkubenci doznają niejakiej ochrony w prawie cywilnym (w ramach pojęcia „osoby bliskiej” – por. art. 446 § 2, 908 § 2, 923 § 2 k.c., (…), jak również w zakresie (dokonywanych na różnych prawnych podstawach) rozliczeń majątkowych między konkubentami. Także prawo karne (art. 182 k.p.k. w zw. z art. 115 § 11 k.k.) chroni konkubentów w pewnym zakresie”. W uzasadnieniu NSA wskazał ponadto, iż „Europejska Konwencja Praw Człowieka chroniąc w art. 8 prywatność jednostki, obejmuje swoją ochroną także jej życie rodzinne i to nie tylko ograniczone do związków przejawiających się w formalnie zawartym małżeństwie”.

Konkubinat kwalifikowany

We wskazanym wyrok NSA została ponadto poruszona kwestia tzw. konkubinatu kwalifikowanego, definiowanego jako „konkubinat, u którego źródeł leżało subiektywne przekonanie o dostateczności związku o wyznaniowym charakterze dla legalizacji ze społecznego punktu widzenia wspólnego pożycia. Tego rodzaju „konkubinat kwalifikowany” (małżeństwo faktyczne), z punktu widzenia oceny moralnej, nie zawierał w świadomości społecznej tych wszystkich negatywnych konotacji, które wiązały się z niektórymi innymi postaciami konkubinatu”. Konkubinat kwalifikowany jest zatem następstwem zawarcia małżeństw wyłącznie wyznaniowych, które nie wywołały skutków cywilnych. Jak wyjaśnił NSA, małżeństwa zawarte wyłącznie w postaci wyznaniowej w okresie 1946-1997 stanowią konkubinaty, określane w orzecznictwie mianem tzw. konkubinatów kwalifikowanych lub małżeństw faktycznych.

związek mężczyzny i kobiety

Czy ślub kościelny zawarty przed 1997 r. jest automatycznie uznawany za ślub cywilny?

Należy pokreślić, iż przepisy wprowadzające do prawa polskiego tzw. małżeństwo konkordatowe nie spowodowały automatycznej konwalidacji tzw. konkubinatów kwalifikowanych, a co za tym idzie – małżeństwa zawarte wyłącznie w formie wyznaniowej nadal są prawnie traktowane jako konkubinaty. Wskazany wyrok zapewnia jednak ochronę prawną osób pozostających w takich związkach uznając, iż istnieje luka prawna „w regulacji prawnej w zakresie konwalidacji małżeństw zawartych wyłącznie w postaci wyznaniowej w okresie 1946–1997, przy okazji wprowadzenia do polskiego prawa tzw. małżeństwa konkordatowego„.

Konkubinat między osobami tej samej płci

Mimo wskazanego na wstępie orzeczenia SN Z 05.12.1997r., II CKN 485/97, w którym SN jako jedną z cech charakterystycznych konkubinatu wskazał związek mężczyzny i kobiety, w orzecznictwie istnieje również pogląd, iż konkubinat może istnieć także między osobami tej samej płci – zgodnie z wyrokiem SA w Białymstoku z 23.02.2007r., I ACa 590/06, „W ocenie Sądu Apelacyjnego pod pojęciem konkubinatu należy rozumieć stabilną, faktyczną wspólnotę osobisto – majątkową dwojga osób. Bez znaczenia we wspomnianym aspekcie jest płeć osób tworzących taki związek. Opowiedzieć się w związku z powyższym należy – wobec braku argumentów przeciwnych – za dopuszczalnością przeprowadzenia rozliczeń przesunięć majątkowych dokonanych pomiędzy partnerami w trakcie trwania konkubinatu zarówno, gdy tworzą go osoby różnej lub tej samej płci”.